O’zgaruvchilar

Bilimlarning noaniqligi va ularni ishlash uslublari

1. 
   Masalalarni tavsivlashda noaniqliklarning turlari
   

Masalani shakllantirishda haqiqiy masalani qandaydir formal tilga, umumiy holda esa-haqiqiy obyektning modelini tasvirlovchi ЛПР professional tiliga akslantirish amalga oshiriladi [1, 9].

Aytaylik, О_௭ - elementlar va ularning ozaro aloqalaridan iborat masalalarni akslantiruvchi obyektlar to’plami va О_௬ – tabiiy tildagi obyektlari to’plami (tushunchalar, munosabatlar, nomlar va h.k.) bo’lsin.
Quyidagi akslantirishni qaraymiz: ܨ: О_௭ → О_௬ . Aytaylik, О_ଵ ∈ О_ଶ ∈
О_௭; О_ଶ ∈ О_௬ va quyida keltirilgan shartlardan eng kamida bittasi bajarilsin: ⁽∃О_ଵ^)|ܨ⁽О_ଵ^)| > 1-sinonamiya; ⁽∃О_ଶ^)|ܨ − 1⁽О_ଶ^)| > 1-polisemiya; ⁽∃О_ଵ⁾ܨ⁽ܱ_ଵ⁾ = ∅-noetarlilik; ⁽∃О_ଶ⁾ܨ − 1⁽ܱ_ଶ⁾ = ∅-ortiqchalilik;
bu erda ∣X∣- X to’plamning quvvati; ∅ - bo’sh to’plam.
Bu holda noaniqliklar shartidagi masalaga ega bo’lamiz va ularni mos ravishda tilni tavsivlaning sinonimiyalar, polisemiyalar, noetarliliklar va ortiqchaliklariga ega bo’lgan masalalar deb ataymiz. Masalalarni tavsivlashda noaniqliklar turlarining daraxt ko’rinishdagi sxemasi 11.1-rasmda keltirilgan [1, 9].
Daraxtning birinch pog’onasi masalaning elementlari to’g’risida etishmaydigan axborotlar soni bilan xarakterlanadigan terminlardan iborat:

1. 
   Noma’lumlilik holatida masala haqidagi boshlang’ich axborotlar umuman ma’lum bo’lmaydi.
   

Axborotlarni yig’ish jarayonida qandaydir bosqichda quyidagilar paydo bo’lishi mumkin:

• 
  hozircha barcha mumkin bo’lgan yoki barcha kerakli bo’lgan axborotlar yig’ilmagan (noto’liqlik yoki noetarlilik);
  
• 
  ba’zi bir elementlarning tavsivlarida aniqmasliklar bor (noaniqlilik);
  
• 
  masalaning bir qator elementlari oldin echilgan masalalarda tavsivlanishlarga o’xshab vaqtincha tavsivlangan (noadekvatlilik).
  

11.1-rasmda rasmda keltirilgan noaniqliliklar turlarining mavjudligi axborotlarni yig’ishni vaqtincha to’xtaganligi yoki axborotlarni yig’ish uchun resurslarning etishmasligi bilan bog’liq.
Keyingi o’rganishlar barcha elemenlari birqiymatli tavsivlangan aniqlik holatiga yoki nobirqiymatlilik holatiga olib kelishi mumkin. Nobirqiymatlilik holatida masala haqidagi barcha axborotlar yig’ilgan bo’lishi mumkin, lekin ularni aniqlaydigan tavsivlar to’liq olinmagan va olib bo’lmaydi.

2. 
   Daraxtning ikkinchi pog’onasi nobirqimatli tavsivlashning mumkin bo’lgan manba(sabab)larini tavsivlaydi. Manbalar sifatida tashqi muhit (fizik noaniqlik) va professional til sifatida foydalanalidigan ЛПР (Lingvistik noaniqlik) qatnashadi.
   

• 
  tashqi
  
• 
  chuqur
  

Fizik noaniqlik kuzatuvchi nuqtai-nazaridan haqiqiy olam obyektlarining noaniqliklarini tavsivlaydi. Noaniqlik tushunchasi o’lchaydigan asbobning imkoniyatlari bilan bog’liq, ya’ni o’lchovning noaniqligi fizik priborlar tomonidan olinadigan qandaydir qiymatdir.
Lingvistik noaniqlik masalani tavsivlash uchun foydalaniladigan tabiiy til bilan bog’liq. Lingvistik noaniqlik bir tomondan polisemiyalar deb ataluvchi tildagi so’zlarning qiymatlar to’plami yordamida, ikkinchi tomondan frazalar ma’nosining birqiymatlimasligidan paydo bo’ladi.
Bizning maqsadimiz uchun polisemiyalarning ikkita turini tanlash mumkin: omonimiya va noravshanlik. Agar masalaning obyektlari bitta so’z bilan akslantiriladigan bo’lib, ular turli ma’nolarni anglatsa-bu omonimiya.
Misol. miya - inson miyasi, hayvon miyasi. Agar ushbu obyektlar o’xshash bo’lsa, u holda bu holatni noravchanlikga tegishli deb hisoblaymiz.

2.