O’zgaruvchan tok zanjirlari va unga oid tajribaishlari

uningtajribaishinamunasi.
Ma’lumki, harqanday zanjir ma’lum bir induktivlikka ega bo’ladi. Bunday zanjirdatok kuchi o’zgarganida shu zanjir atrofida tok hosil qilgan magnit maydoni hamo’zgarib, zanjirda o’zinduktsiya E.Yu.K.hosil bo’ladi. Lents qoidasiga asosan

buE.Yu.K.zanjirdagitokningo’zgarishigaqarshilikko’rsatadi.Demak,

induktivlikka ega bo’lgan zanjir o’zidan o’tayotgan o’zgaruvchan tokka qarshilikko’rsatar ekan. Bunday qarshilik induktiv qarshilik deb ataladi. Faqat induktivqarshilikkaegabo’lganzanjirdano’zgaruvchantoko’tayotganidabutok ningbajargan ishi nolga teng bo’ladi, ya’ni elektr energiya sarf bo’lmaydi. CHunki tokkattalashayotganida ish bajaradi, bu ish ma’lum bir energiyaga ega bo’lgan

magnitmaydonihosilqilishuchunsarfbo’ladi.Tokkamayayotganidaesamagnit maydoni yo’qola boshlab, tokning ishi hisobiga olgan energiyasi esa zanjirgaelektrenergiyasitariqasidaqaytibberiladi.Demak,zanjirningqarshiligif aqatinduktiv qarshilikdan iborat bo’lsa, bunday qarshilikni yengishda elektr energiyasarfbo’lmasekan.SHusababliinduktivqarshilikhamreaktivqarshilikla rqatorigakiradi.

Agar o’zgaruvchan tok manbai faqatgina induktiv qarshilikka ega bo’lganzanjirgaulangan bo’lsa,u holdabu zanjirdagi kuchlanishmiqdori shu zanjirdahosilbo’lganE.Yu.K.gateng(elektromagnitto’lqinenergiyasinivaboshq aenergiyalarni hisobga olmaganda), lekin yo’nalishi unga qarama-qarshi bo’ladi.Ma’lumki,induktsiyaE.Yu.K.shuzanjirbilanchegaralanganyuzorqalio’ta yotgan magnit oqiminingo’zgarish tezligiga bog’liq bo’lardi. Masalan, dt vaqtichidamagnitmaydonioqimidFmiqdorgao’zgarganbo’lsa,uholda

^dФ

dt

gateng. (4-1)MagnitoqimiF esazanjirdagitokkuchiga

to’g’riproportsional:

F=LI (4-2)bundaLproportsionallik

koeffitsienti. Uning son qiymati har bir zanjir uchun har xil bo’lib, zanjirningtuzilishiga, o’lchamlariga va u qanday muxit ichida joylashganiga bog’liq. U shuberilganzanjirninginduktivligideyiladi.Fning(4- 2)dagiqiymatini(4-1)ga

qo’yib,quyidaginihosilqilamiz: ^LdI

dt

(4-3)Agarzanjirdagitokkuchisinusqonunibo’yichao’zgarayotganbo’lsa,ya’ni

iI_osint (4-4)bo’lsa,uholda

ФLI_o

^sint (4-5)E.Yu.K.esa ^{LIo d(sint)} dt

(4-

6. 
   Matematikadanma’lumki,
   

d(sint)<sub>cos

t</sub>dt

demak,

LI_ocost zanjirdagikuchlanishe

sa

^{uLIocost} (4-7)

^o L
OxirgiifodadagiLI_o-kuchlanishningamplitudaqiymati.UniU_o ^{bilanbelgilasak,} _uholda LI_oU_o, _{I }^Uo

(4-8)

Om qonunidan ma’lumki, zanjirning bir qismidan o’tayotgan tok kuchi shu qismgaberilgankuchlanishgato’g’riproportsional,qarshilikkaesateskaripropo rtsionaldir.Demak,(4-8)formulainduktivlikkaegabo’lganzanjirdano’tayotgan o’zgaruvchan tokning amplituda qiymati uchun yozilgan Om qonuniningifodasiekan.Bundaqarshiliko’rnidaLifodaturibdi.Demak,faqat induktivlikkaegabo’lganzanjirningo’zgaruvchantokkako’rsatadiganqarshiligi

X_L tokning tsiklik chastotasi  ning zanjir induktivligi ^L ga bo’lgan

ko’paytmasigateng,ya’n i

Х_LL.

Bunday zanjirda tok bilan kuchlanish orasidafazalar farqi hambo’ladi. Agarzanjir faqat induktiv qarshilikkagina ega bo’lsa, u holda bu fazalar farqi

/2 gatengbo’lishinivatokkanisbatankuchlanisholdinyurishini(4-4)va(4- 7)formulalardanko’rishmumkin.

a’lumki,

iI_osint,M

uU_oсost


)
costsin(t^{ ,}

2

_demak, ^iIo^sint,uU_{o sin(t }^_),

2

_{bundan (t}^_)t^ kelibchiqadi.

2 2

Induktivqarshilikulanganzanjirdatokbilankuchlanishgrafigi12- rasmdako’rsatilgan. Yuqorida bayon qilinganlarni, ya’ni induktivlikka ega bo’lgan zanjiro’zgaruvchantokkaaktivqarshilikdantashqariyanainduktivqarshilikko’rs atishini va bunday zanjirda tok kuchi kuchlanishga nisbatan faza jihatidanorqadaqolishiniquyidagitajribalardako’rsatishmumkin.

10. 
    rasm
    

Induktivlikka ega bo’lgan zanjir o’zgaruvchan tokka aktiv qarshilikdan tashqariyanainduktivqarshilikko’rsatishinitajribadanamoyonqilishuchun10- rasmning

«v» qismida ko’rsatilgan temir o’zakli g’altak bilan ketma-ket ulangan 220V, 15Vtli elektr lampochkadan iborat zanjirdan foydalaniladi. Asbobda g’altak vazifasinimaktablaruchunchiqarilgan,g’altaklarialohidaajratibolinadigantran sformatorning220Vkuchlanishgamo’ljallangang’altagi bajarishimumkin.Uninginduktivliginishug’altakichigatemiro’zakkiritibyokiuni

chiqaribo’zgartiriladi.

1. Tajribani bajarishtartibi:

Tok manbaipanelidagi uzgich-ulagich yordamida zanjirga o’zgarmas kuchlanishberiladi. Bunda zanjirda o’zgarmas tok hosil bo’lib, bu tokka zanjir faqat aktivqarshilikko’rsatadi.Lampochkama’lum ravshanlikdayonadi.So’ngrauzgich- ulagichnio’zgarmastokmanbaidanuzib,zanjirgao’zgaruvchankuchlanishberil adi. Bu vaqtda lampochkaning yonish ravshanligi xiralashganligini ko’ramiz.Bu esazanjir o’zgaruvchan tokka aktiv qarshilikdan tashqari yanaqo’shimchaqarshilik – induktiv qarshilik ko’rsatishini bildiradi. G’altakka temir o’zak kiritib,induktivlik oshirilsa, lampochkaning yonish ravshanligi yana xiralashadi. Zanjirnio’zgaruvchan chastotalikuchlanishmanbaiga–tovushgeneratorigaulab,tokchastotasiniosh irganda,lampochkaningyonishravshanliginingsusayganini,chastota kamaytirilganda esa yonish ravshanligining kuchayganligini ko’ramiz. Buesa, induktiv qarshilikning zanjirdagi tok chastotasiga bog’liqligini, chastota ortgansari qarshilik kattalasha borganligini ko’rsatadi. Induktiv qarshilik ulangan zanjirdatok kuchi fazajihatidankuchlanishganisbatanorqadaqoladi.

2.