U1 , U 2 ,U 3 , U-kuchlanishlar voltmetr yordamida o`lchanadi.
Hisobiy qarshilik quyidagi ifodadan aniqlanadi:
Bu miqdor tajribadan olingan RUM bilan solishtirib ko`riladi.
Turli tajribalardan olingan R1, R2, R3 qarshiliklarning bir xil emasligiga e'tibor berilsin. Bunga turli ulash sxemalarida cho`g`lanish spiralidan o`tayotgan toklar kattaligining teng emasligi sabab bo`ladi.
O`tkazgichdan o`tgan tok, kattaligi jihatidan shu tok kuchiga proportsional bo`lgan issiqlik ajratib chiqaradi (Joul-Lens qonuni). Bu issiqlik o`tkazgichning temperaturasini, binobarin uning qarshiligini ham oshiradi.
Qaysi cho`g`lanish lampasi spiralidan katta tok o`tsa, usha spiralning qarshiligi katta bo`ladi.
3. Ishni bajarish tartibi.
1.1-rasmdagi sxema yig`iladi .
L1, L2, L3 lampalarni navbati bilan bittadan ulab, ampermetr va voltmetrning ko`rsatishlari 1.1-jadvalga yozib olinadi.
Uchta lampani parallel ulab, ampermetr va voltmetr ko`rsatkichlari 1.2-jadvalga yozib olinadi.
1.2- rasmdagi sxema yig`iladi.
Voltmetr bilan har bir lampadagi va butun tarmoqdagi kuchlanish o`lchanadi. Voltmetr va ampermetrning ko`rsatishlari 1.3-jadvalga yozib olinadi.
1.3-rasmdagi sxema yig`iladi.
Voltmetr yordamida har bir lampadagi va butun tarmoqdagi kuchlanish o`lchanadi. Voltmetrning shuningdek ampermetrning ko`rsatishlari 1.4-jadvalga yozib olinadi.
Har bir lampaning qarshiligi, shuningdek,1,4,6–bo`limlardagi sxemalar uchun umumiy va hisobiy qarshiliklarni hisoblash natijalari 1,2,3,4–jadvallarga yozib olinadi.
1.1–jadval
Lampalar
|
O’lchashlar
|
Hisoblashlar
|
I
|
U
|
R
|
L 1
|
|
|
|
L 2
|
|
|
|
L 3
|
|
|
|
1.2– jadval
O’lchashlar
|
Hisoblashlar
|
U
|
I
|
R ум
|
R х
|
|
|
|
|
1.3– jadval
O’lchashlar
|
Hisoblashlar
|
I
|
U
|
U1
|
U2
|
U3
|
R1
|
R2
|
R3
|
Rum
|
RХ
|
а
|
v
|
v
|
v
|
v
|
om
|
оm
|
оm
|
оm
|
Оm
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1.4– jadval
O’lchashlar
|
Hisoblashlar
| U |
U1
|
U2
|
U3
|
I1
|
I2
|
I3
|
R1
|
R2
|
R3
|
Rum
|
RХ
| v |
v
|
v
|
v
|
а
|
а
|
a
|
оm
|
оm
|
оm
|
оm
|
om
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4. Tekshiruv savollari.
1. Parallel ulangan uchta lampaning umumiy ekvivalent qarshiligi
ampermetr va voltmetr usuli bo`yicha qanday aniqlanadi?
Parallel ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
Kirxgofning birinchi qonuni qanday ifodalanadi?
Kirxgofning ikkinchi qonuni qanday ifodalanadi?
Ketma-ket ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
Aralash ulashda hisobiy qarshilik qanday aniqlanadi?
2- TAJRIBA ISHI.
BIR NECHTA E.YU.K.LI ELEKTR ZANJIRLARINI TEKSHIRISH.
1. Ishdan ko`zda tutilgan maqsad.
a) Bir nechta EYUKli elektr zanjirlarini tajribada tekshirish va ularning hisoblashni o`rganish.
b) Potentsial diagramma qurishni o`rganish.
v) Tajribada ustma-ustlash usulida toklarni hisoblashni tekshirish.
2. Nazariy qism.
Elektr zanjirlari tarmoqlanmagan va tarmoqlangan zanjirlarga bo`linadi. 3.1.a-rasmda oddiy tarmoqlanmagan elektr zanjiri tasvirlangan sxemani hamma elementlaridan bir xil tok oqadi, chunki bu elementlar ketma-ket ulangan.
Oddiy tarmoqlangan elektr zanjiri 2.1. b-rasmda ko`rsatilgan. Bu sxema ikki tugun va uchta tarmoqdan iborat. Sxemaning har bir tarmogida o`zining toki oqadi. Bunday sxemalarda toklarni va potentsiallarni hisoblash Om va Kirxgof qonunlariga asoslangan holda bajariladi. Potentsial diagramma deganda, yopiq kontur yoki zanjirni ma'lum bir qismi bo`ylab potentsialning taqsimlanish grafigi tushuniladi. Grafikning absissa o`qiga zanjir ketma-ket qismlarining ketma-ketligi tartibi bo`yicha qarshiligi quyiladi va shu tartibda ordinata o`qiga zanjir nuqtalarining potentsiallari quyiladi.
Potentsialni aniqlash uchun odatda nuqtaning potentsiali nol deb olinadi (shu nuqta yerga ulangan deb faraz qilinadi).
Ustma-ustlash usulida chiziqli elektr zanjirini hisoblashda quyidagicha foydalaniladi:
Oldin bitta EYUK hosil qiladigan tarmoqlardagi toklar alohida hisoblanadi, keyin esa har bir EYUK hosil qiladigan xususiy toklar hisoblanadi. Qoldirilgan EYUKdan boshqa EYUKlarni ichki qarshiligi sxemada qoldirilib (qisqa tutashtirilib) o`zlari sxemadan uzoqlashtiriladi. Tarmoqlardagi haqiqiy toklar alohida topilgan xususiy toklarni algebraik qo`shish orqali aniqlanadi.
3. Tajriba ishini bajarish tartibi.
3.1. Bir nechta EYUKli tarmoqlanmagan zanjirni o`rganish. 2.2-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yig’iladi.
Oldin ampermetr va voltmetrlar usullari orqali reostatlarni surgichini ixtiyoriy holatida kuchlanish va toklar o`lchanadi. Har bir EYUKning kattaligini ham o`lchash zarur. EYUK manbalari mos ulangan holda o`lchashlar bajariladi va bitta EYUK sxemadan uzoqlashtirilgan holda o`lchashlar bajariladi va 2.1-jadvalga yoziladi. Olingan o`lchashlar asosida toklarning hisobiy qiymatlari topiladi va tajriba natijalari bilan solishtiriladi, xatoliklar baholanadi.
Hisoblash va tajriba natijalariga tayanib quyidagi xulosalar chiqariladi:
-tajriba va hisoblashlar natijalarini bir-biridan farq qilish sabablari;
-tarmoqlanmagan zanjirga berilgan EYUK bilan alohida EYUKlarning kattaligini va yo`nalishi orasidagi munosabatlar;
-zanjirdagi EYUKlarning yigindisi bilan zanjir qismlari kuchlanishlar tushuvlarining orasidagi munosabatlar.
Potentsial diagramma qurish.
3.1-punktdagi hisoblash natijalaridan foydalanib va 2.2-rasmdagi elektr zanjiri uchun EYUK manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olmasdan sxemadagi barcha nuqtalarning potentsiallari hisoblansin.
Elektr zanjirining barcha nuqtalarini potentsiallari voltmetr yordamida o`lchansin va hisoblash natijalari bilan solishtirilsin. Tajriba va hisoblash natijalari jalvallarda ko`rsatilsin. Ikkala kuzatish bo`yicha potentsial diagramma qurilsin va potentsial diagrammaning amaliy ahamiyati bo`yicha xulosa chiqarilsin.
2.1-jadval
O’lchashlar
|
Т
№
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
А
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2.2-jadval
Hisoblashlar
|
Т
№
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Оm
|
Оm
|
Оm
|
Оm
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
V
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2.2. Ustma-ustlash usuliga asoslanib bir nechta EYUK li tarmoqlangan elektr zanjirlarini tajribada tekshirish.
2.3-rasmda tasvirlangan elektr sxemasi yigilsin.
Asboblarning ko`rsatishi asosida barcha tarmoqlardagi toklar aniqlansin. Elektr zanjirida E1 EYUK hosil qiluvchi E2 EYUK uzilgan holda hususiy toklar aniqlansin (2.4-rasmdagi sxema). Bu paytda R1, R2, R3 qarshiliklarning kattaligi 2.3-rasmdagi R1, R2, R3 qarshiliklar bilan bir xil bo`lishi kerak.
Elektr zanjirida E2 EYUK hosil qiluvchi E1 EYUK uzilgan holda xususiy toklar aniqlansin (2.5-rasmdagi sxema).
Boshlangich sxemaning toki xususiy sxemalarda aniqlangan toklar asosida topilsin. Tajribada va hisoblash natijalari jadvallarda qayd etilsin. Xatoliklar baholansin. Hamma tajribalarda K tugun uchun toklar balansi tekshirilsin.
Tajriba natijalariga asoslanib quyidagi xulosalar chiqarilsin:
- Umumiy tok bilan tarmoqdagi toklar orasidagi munosabat;
- Boshlang’ich sxemadagi toklar bilan ustma-ustlash usuli bilan hisoblangan toklar orasidagi farq sabablari;
U stma-ustlash usuli faqat chiziqli zanjirlar uchun o`rinli ekanligi haqida ma'lumot.
2.3-jadval.
-
O’lchashlar
|
Т
№
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
V
|
V
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2.4-jadval.
-
hisoblashlar
|
Т
№
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Оm
|
Оm
|
Оm
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
А
|
1
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4. Hisobot buyicha talablar
Tajriba ishi bo`yicha hisobot barcha olingan natijalar aks ettirilgan holda tushuntirish ishlari va xulosalar yozma ravishda taqdim etiladi. Barcha elektr sxemalari aks ettirilishi kerak. Tajriba va hisobdash natijalari jadvallarda ko`rsatiladi.
Hisoblash yo`llari soni qiymatlari bilan umumiy holda ifodalarning yozilishlarini ko`rsatish zarur.
Hisoblash natijalari bilan tajriba natijalari orasidagi farq bo`lsa, bularning hosil bo`lish sabablari ko`rsatilishi kerak.
Tekshiruv savollari.
1. Tarmoqlangan va tarmoqlanmagan elektr zanjirlari haqida tushuncha bering?
2. Zanjir qismida kuchlanish deganda nimani tushunasiz?
3. EYUK bo`lgan holda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni qanday ifodalanadi
4. EYUK manbalarini ketma-ket qo`shish qoidalarini aytib bering ?
5. EYUK manbalarini qarama-qarshi ulash tushunchalarini aytib Bering ?
6. Potentsial diagramma deganda nimani tushunasiz?
7. Ustma-ustlash usulini tushuntiring?
8. Ustma-ustlash usulida elektr zanjirlarini hisoblash tartibi qanday ?
3-TAJRIBA ISHI.
Do'stlaringiz bilan baham: |