O`zgarmas tok mashinasining tuzilishi va ishlash prinsipi. O`zgarmas tok mashinasining uyg`otish usullari va tezligini rostlash. Reja

Rostlash xarakteristikasi
generator qismlaridagi kuchlanish va 
yakorning aylanish tezligi o„zgarmas bo„lganida uyg„otish tokining yuklama 
toki bilan qanday bog„langanligini ko„rsatuvchi egri chiziqdir: 
Ug=const va n=const bo‘lganda Iy=f(Iya). 
Elektr energiyasi iste‟molchilari (elektr dvigatellari, lampalar va b.) ning 
yaxshi ishlashi uchun manbadan olinadigan kuchlanish yuklama o„zgarishiga 
bog„liq bo„lmay nominal qiymatga teng bo„lishi kerak. 
Shuntli generatorlarda yuklama o„zgarishi bilan kuchlanishni miqdor 
jihatdan bir xil saqlash imkoniyati bor. Buning uchun uyg„otish zanjiridagi 
rostlash reostati yordamida uyg„otish toki 
Iu
, shuningdek, magnit oqimi 
F
va 
EYuK Ye
 
o„zgartirilib, kuchlanishni 
U=const
tarzida ushlab turiladi. Barcha 
generatorlar kuchlanish rostlagichi bilan jihozlanadi. 

---

7 
Demak, rostlash xarakteristikasi turli yuklamalarda generatorlarning 
qismalaridagi kuchlanishni bir hil (o„zgarmas) qilib ushlab turish uchun 
uyg„otish tokini qancha o„zgartirish kerakligini ko„rsatadi. 
O„zgarmas tok generatori sanoat qurilmalarining (elektroliz va galvanik 
qurilmalari) past kuchlanishli o„zgarmas tok iste‟mol qiladigan manbalari 
hisoblanadi. 
Undan 
sinxron 
generatorning 
uyg„otgichi 
sifatida ham 
foydalaniladi. Ayniqsa, maxsus o„zgarmas tok generatorlari (payvandlashda, 
poezdlarni yoritish uchun ishlatiladigan generatorlar, o„zgarmas tok 
kuchaytirgichlari, akkumulyatorlarni zaryadlash uchun generatorlar) keng 
tarqalgan. 
Ketma-ket uyg‘otishli generator 
Ketma-ket uyg„otishli generatorda magnit oqimi hosil qilish uchun 
yuklama tokidan foydalanish mumkin, buning uchun generatorning uyg„otish 
chulg„ami yakor bilan o„zaro ketma-ket ulanadi. Bunday generatorda yakor toki 
bilan uyg„otish toki qiymat jihatdan nagruza tokiga teng bo„ladi, 
ya‟ni;
Iya=Iy=I
. 
Demak, generatorni faqat yuklama bo„lgan holdagina uyg„otish mumkin. 
Shuning uchun bunday generatorlarning salt ishlash xarakteristikasini olib 
bo„lmaydi. Generatorda yuklama bo„lmaganda 
Iy=I=0
bo„ladi, generator 
qismlaridagi kuchlanish faqat qoldiq magnetizm hisobiga hosil bo„ladi. Agar 
generatorning salt ishlash xarakteristikasini olish talab etilsa, uning uyg„otish 
chulg„amiga tashqaridan (alohida manbadan) tok yuboriladi. 
Generator qismlaridagi kuchlanish yakorda induksiyalangan EYuK 
dan yakor va uyg„otish chulg„amlaridan kuchlanishning pasayishi miqdoricha 
kichik bo„ladi: 
U=E-Iya(Rya+Ry
)
bunda

E=cFp;

F=
.
M
R




 
Kuchlanishning yuklamaga qarab o„zgarishi ferromagnit materiallarning 
magnitlanish qonuniga yaqin bo„ladi, chunki magnit oqimi 
F
ning uyg„otish toki 
Iy
ga qarab o„zgarishi magnitlanish xarakteristikasi 
B=f(H)
dan iborat. 
Yuklama toki ortishi bilan magnit oqim ko„p ayadi, kuchlanish ortadi. 
Ammo tok katta bo„lsa, to„yinish hodisasi tufayli magnit oqimi deyarli ko„p 
aymaydi. Yakor va uyg„otish chulg„amlari kuchlanishninig pasayishi ortadi, 
shuningdek, yakor reaksiyasi ham kuchayadi. Natijada mashina qismlaridagi 
kuchlanish pasaya boshlaydi. 
Elektr 
energiyasining 
odatdagi 
iste‟molchilari 
uchun 
bunday 
xarakteristika to„g„ri kelmaydi, chunki ular kuchlanishning o„zgarmas bo„lishini 
talab etadi. Shuning uchun o„zgarmas tok olishda bunday generator 

---

8 
ishlatilmaydi. U faqat maxsus sxemalarda volt qo„shuvchi mashinalar tarzida 
qo„l laniladi. 
Ketma-ket uyg„otishli generatorlar uchun rostlash xarakteristikasi 
olinmaydi.