O‘zga tilli guruhlarda o‘zbek tili bakalavr ta’lim yo‘nalishi 2-kurs 203-a guruh talabasi Norboyev Bunyodning «Hozirgi o‘zbek adabiy tili»

O‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi o‘rin-joy otlariga qo‘shilib, qayerda? so‘rog‘iga javob bo‘ladi va hokim qismda ifodalangan harakatning o‘rnini bildiradi. Bunday otlar gapda o‘rin holi vazifasida keladi.


140-mashq. «Mustaqillik o‘gitlari»ni ko‘chiring. O‘rin-payt kelishigining ma’nolarini izohlang.
1. Adolat kuchda emas, kuch adolatdadir. 2. Dunyoda o‘zbek zaminiga teng keladigan zaminning o‘zi yo‘q. 3. Mehr va qadr bor yerda hamma narsa bor. 4. Sharqda qadimqadimdan oila muqaddas Vatan sanalgan. 5. Vatan har bir insonning yuragida, qalbida bo‘lmog‘i lozim.

CHIQISH KELISHIGI SHAKLI

!

Chiqish kelishigi qo‘shimchasi o‘rin-joy otlariga qo‘shilib, qayerdan? so‘rog‘iga javob bo‘ladi va o‘rin holi vazifasini bajaradi. Payt otlariga qo‘shilib, qachon? so‘rog‘iga javob bo‘ladi va payt holi vazifasida keladi. Shaxs va narsa otlariga qo‘shilib, kimdan? nimadan? so‘roqlariga javob bo‘ladi va to‘ldiruvchi bo‘lib keladi. Ba’zan ayrim otlar, sifatdoshlar va boshqa so‘zlarga qo‘shilib, nima sababdan? so‘rog‘iga javob bo‘ladi va sabab holi vazifasida keladi.

143-mashq. Berilgan birikmalarni bir-biriga qiyoslab, ma’noda qanday farq borligini aniqlashga harakat qiling.

uzum yemoq	non olmoq	suv ichmoq
uzumni yemoq	nonni olmoq	suvni ichmoq

XULOSA

Тil – kishilarga fikrlashuv, fikrlash quroli bo‘lib xizmat qiladigan noyob ijtimoiy hodisa. Har bir til uning sohibi bo‘lmish jamoaning bebaho mulki bo‘lib, o‘zi mansub jamoaning nomi bilan ataladi: o‘zbek jamoasiga xizmat qiluvchi tilga o‘zbek tili deyiladi. kesimlik kategoriyasi tasdiq/inkor, modallik, zamon va shaxs/son kabi nisbatan mustaqil bo`lgan lisoniy kategoriyalardan hosil bo`lgan va tasdiq/inkor, modallik, zamon va shaxs/son ma’no va shakllaridan iborat bo`lib, gap kesimini shakllantiruvchi mustaqil grammatik (shaklan morfologik, vazifa jihatdan sintaktik mohiyatli) kategoriyadir. Tushum kelishigi vositasiz to`ldiruvchi, qaratqich kelishigi qaratqich aniqlovchining morfologik shakli bo`lganidek, gapning markazi – kesimning morfologik shakli kesimlik kategoriyasidir. Umumta’lim maktablarining “Ona tili” o‘quv dasturidan o‘rin olgan “Olmosh” so‘z turkumi mavzulari va ular uchun ajratilgan o‘quv soatlari o‘quvchilarga bu bo‘lim yuzasidan yetarlicha bilim berishga, ularda shu mavzlar bo‘yich ko‘nikma va malakalar hosil qilishga imkon beradi. Mavzuga oid termintushunchalar, o‘qitilishi lozim bo‘lgan grammatik qoidalar, ulardagi uzviylik ilmiylik o‘quvchida bu so‘z turkumi yuzasidan yetarlicha bilim olishga, ko‘nikma va malakalar hosil qilishga mo‘ljallangan, o‘quvchining og’zaki va yozma nutqini o‘stirishga, bog’lanishli nutqini shakllantirishga, ularning so‘z boyligini oshirishga, so‘z va uning ma’nolari ustida ishlash ko‘nikmalarini va sintaktik qurilmalar ustida ishlash qobiliyatlarini shakllantirishga qaratilgan uzviy tizim sifatida bayon qilingan.Ammo o‘quv soatlarini biroz ko‘paytirilganda yaxshi bo‘lardi.Chunki olmosh boshqa so‘z turkumlariga qaraganda ancha murakkabroq mavzu deb o‘ylayman.