O’zbyekiston ryespublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

To’satdan flora va faunalarning almashinishini tavsiflovchi vaqtinchalik oraliq keskin davr nomini olgan.

Hozirgi paytda beshtadan ko’proq yoki kamroq shunday davrlar aniqlangan (Serpuxov va boshk. 1976).
Birinchi keskin davrga (silur davri) trilobitlar, graptolitlar, nautiloidlarning qisqarib ketishini bir qancha yelkaoyoqlilar oilasi (broxiopod), bir qancha dengiz tipratikanlari guruhi, bir qancha marjonli turlar va boshqalar qirilib ketadi.
Ikkinchi davrda (paleozoy erasining oxirida) organik dunyoning o’zgarishining miqyosi kengroq. Ko’pchilik fuzulinlar va shvagerinlar butunlay qirilib ketadi (juda soddalari), to’rtnurli marjonlar (rugozlar) va tabulyatlar, broxiopod, dengiz liliyi, dengiz tipratikanlar, eng oxirgi trilobitlar, goniatitlar, ko’pgina baliq oilalari, amfibiyaga o’xshash (stegotsifallar) butunlay qirilib ketadi. Poporotnikli floralar keskin kamayib ketadi.
Uchinchi davrda (trias davrining tugashida) trias ammanitlar, eng oxirgi stegotsefallar va ba‘zi reptiliylarning ko’pchilik oila va turlarining qirilib ketishi bilan tavsiflanadi.
To’rtinchi keskin davrda (mezozoy erasining tugashi) yana faunalarning (xuddi paleozoyning tugashi kabi) muhim o’zgarishlari: ammonitlar va belemnitlar, ba‘zi peletsipod, braxeopod, dengiz liliylari, reptili (yirik quruqlik va suvdagi, havodagilarning hammasi) , tishli qushlar va boshq. kuzatiladi.
Beshinchi davrda (paleogen davrining oxirida) nummulitlar, sut emizuvchlar va boshq. ko’pgina namoyandalari qirilib ketadi.
Qirilib ketgan hayvonlar o’rniga ularning boshqa oila, sinf va turlari paydo bo’ladi. Aytaylik, bo’r davrining oxirida ekologik makonni bo’shatib, qirilib ketgan reptiliylar o’rnini sut emizuvchilar egallaydi. Paleogen davrida eng yuqori sut emizuvchilar – platsentar hayvonlari keng rivojlanish davriga ega bo’ladi; yirtqich parnoketlar (masalan, xanjartishli sher - maxayrod), xartumli shohburunlilar (shuningdek 7-8 metr balandlikdagi yirik indrikaterlar), kitlar, primatlar va boshq. ajdodlari paydo bo’ladi. Evolyutsiyaning bu holatini qanday tushuntirish mumkin? Dastlab, fizik-geografik shart-sharoitlar ( ekotoplar), organizmlarning alohida guruhlari moslasha olmadi yoki ulgura olmadi. Fizik-geografik shart-sharoitlarning o’zgarishi, o’z navbatida Yer po’stining vertikal holatiga, tog’ hosil bo’lish jarayonlariga kuchli bog’liq bo’lgan (7.1 jadvalga qarang). Tog’ hosil bo’lish, magmatik va boshqa tektonik jarayonlar Yer usti relefini, dengiz chuqurligini, suv massasining geografik qayta taqsimlanishini, iqlim va boshqa holatlarini o’zgartirdi, bu esa organizmlar mavjudligi sharoitlarini keskin o’zgartirdi.


7.14 Fitotsenozlar evolyutsiyasining o’zib ketishi. SHuni qayd etish lozimki, ba‘zi holatlarida o’simliklar shaklining almashinishi hayvonot dunyosi evolyutsiyasidan uzib ketadi. Ko’pgina toshko’mir paporotniklarning namoyandalari yuqori permda qirilib ketadi, quyi permda esa, mezozoy erasida keng rivojlangan ovoz almashinishi namoyandalari tashkil etadi.
Kaynozoy erasining quyi bo’rida ustunlik qiluvchi yuqori qatlamida dastlabki yopiq o’rug’li o’simliklar (bargli, gulli, donli) paydo bo’ladi.
SHu bilan birga, dinozavrlarning qirilib ketish gepotezalaridan biri, yopiq o’rug’li alkoloid o’simliklarining yoppasiga zaharlanishi natijasida nobud bo’lgan.
Bu o’simliklarning taraqqiy etishi, urchishning avj olishiga va kaynazoyda bo’g’im oyoqlilar (Arthropoda) go’shtli turning hosil bo’lishiga olib keladi. Xilma –xil turlar bo’yicha hozirda bironta hayvonot guruhi ular bilan tenglasha olmaydi.