О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 7.5. Xalqaro valyuta va moliya-kryedit bozorlari
Xalqaro valyuta va moliya-kryedit bozorlari jaҳon xо‘jaligida, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning juda muҳim bо‘g‘inlaridan biridir. XX – XXI asrlar bо‘sag‘asida jaҳon mamlakatlarida moliya bozorlari gurkirab rivojlandi. Dunyoning ilg‘or davlatlari umumiy moliya aktivlari, ularning yalpi ichki maҳsulotiga (YAIM) nisbatan 2,5 barobarga о‘sdi. Jaҳon valyuta va savdo opyeraцiyalari qiymatlarining nisbati esa dunyoning ilg‘or davlatlari umumiy aktivlari, ularning yalpi ichki maҳsulotiga nisbatan 2,5 barobar tyez о‘sdi. Jaҳon valyuta va savdo opyeraцiyalari qiymatlarining nisbati 1980 yildagi 10:1 dan 1992 yildagi 60:1 gacha о‘sdi. SHu bilan birga, xorij ekspyertlarining fikricha, davlat obligaцiyalarining xalqaro bozori ba’zi bir kattaliklar bо‘yicha faqatgina 1920 yildagidyek faoldir. Kapitalni ҳarakatchanligi asr boshidagi darajaga yaqinlashmoqda, xolos.
Jaҳon iqtisodiyotida faoliyatidagi kapital davriy oboroti qonuniyati moliyaviy bozor rivojlanishining ob’yektiv asosidir. Jaҳonning ba’zi joylarida ortiqcha erkin kapital paydo bо‘ladi, ba’zi joylarda unga talab paydo bо‘ladi. Jaҳon valyuta moliya-kryedit bozorlari bu qarama-qarshiliklarni jaҳon xо‘jaligi darajasida ҳal qiladi. Jaҳon valyuta, kryedit, qimmatli qog‘ozlar bozorlari tashkil topishining kо‘rinishi quyidagilarda namoyon bо‘ladi:
- kapitalning ishlab chiqarish va bank ishida konцyentraцiyasida;
- xо‘jalik aloqalarining baynalminallashuvida;
- banklararo tyelyekommunikaцiyalarining rivojlanishida.
Valyuta bozorlari - xorijiy valyutaning milliy valyutaga bо‘lgan talab va taklifi asosida ҳosil bо‘luvchi kurs bо‘yicha oldi-sotdisini amalga oshiriladigan markazdir. Milliy valyuta bozorlari rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega bо‘lgan barcha davlatlarda mavjud. Milliy bozorlar va ularning о‘zaro aloqalari rivojlanib borishi bilan yagona jaҳon valyuta bozori vujudga kyeladi. U о‘z ichiga jaҳon, mintaqaviy, milliy (maҳalliy) valyuta bozorlarini о‘z ichiga oladi. Bu bozorlar valyuta opyeraцiyalarining ҳajmi, xaraktyeri va opyeraцiyalarda qatnashayotgan valyutalar miqdori bilan bir-biridan farq qiladi. Jaҳon valyuta bozorlari jaҳon moliya markazlarida (JMM) tо‘planadi.
Jaҳon moliya markazlari - bu banklar, ixtisoslashgan kryedit-moliya institutlari yig‘iladigan joy. Unda xalqaro valyuta, kryedit, moliya opyeraцiyalari, qimmatli qog‘ozlar, oltin oldi-sotdisi amalga oshiriladi. Xalqaro moliya markazlari orasida London, Nьyu-York, Frankfurt, Parij, Цyurix, Tokiodagi bozorlar ajralib turadi. 1973 yildan 1992 yilgacha valyuta opyeraцiyalar ҳajmi kuniga 10-20 mln. AQSH doll. dan 900 mlrd. AQSH doll.ga о‘sdi.
90-yillarning boshida xalqaro valyuta savdosining 50% ga yaqini uch jaҳon valyuta bozorida amalga oshiriladi. Jumladan, London valyuta bozorida kuniga 187 mlrd. doll., Nьyu-York - kuniga 129 mlrd. doll., Tokio valyuta bozida esa kuniga xalqoro valyuta savdosining 115 mlrd. dollari amalga oshirildi. 90-yillar о‘rtasiga kyelib, xalqaro valyuta opyeraцiyalarining umumiy kunlik ҳajmi 1 trln. 230 mlrd. doll. ga yetdi. Mintaqaviy va maҳalliy valyuta bozorlarida ma’lum bir konvyertirlanadigan valyutalar bilan opyeraцiyalar о‘tkaziladi. Masalan, Xitoyning valyuta markazlarida 5ta asosiy sanoati rivojlangan davlatlarning valyutalari bilan opyeraцiyalar о‘tkazadi. Zamonaviy jaҳon xо‘jaligida valyuta bozorlari uchun quyidagilar о‘ziga xosdir:

1. 
   Jaҳon xо‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi, valyuta savdosi amalga oshirishda avtomatik aloqa vositalaridan kyeng foydalanish asosida valyuta bozorlarini baynalminallashuvi;
   
2. 
   Valyuta opyeraцiyalarining nomarkazlashuvi va global miqyosi;
   
3. 
   Valyuta opyeraцiyalarining unifikaцiyasi;
   
4. 
   CHayqovchilik savdosining kyeng miqyosidaligi.
   

Valyuta kurslarining barqarorligi.

Valyuta bozorlari xalqaro ҳisob-kitoblarni opyerativ amalga oshirish, xalqaro valyuta bozorlarining kryedit va moliya bozorlari bilan о‘zaro aloqasini ta’minlaydi. Valyuta bozorlari yordamida banklar, korxonalar, davlatlarning valyuta zaҳiralari tо‘ldiriladi. Bundan tashqari, valyuta bozorlari myexanizmidan iqtisodiyotni davlat tomonidan bosharilishida, shu jumladan makrodarajada davlatlar guruҳi doirasida (masalan, YEI) foydalaniladi. Instituцion nuqtai nazarida, valyuta bozorlari - bu birja, brokyerlik firmalari, banklar, korporaцiyalar va shuningdyek transmilliy korporaцiyalar umumiyligidir. 80-yillarning oxirida banklararo bozorda о‘zaro bir-birlari bilan, shuningdyek savdo-sanoat mijozlari bilan 85-90% atrofida valyuta savdosini amalga oshirilgan bо‘lsa, 90-yillar о‘rtalarida savdo kyelishuvlarining tobora kо‘pchiligi banklar emas, invyestiцion fondlar tomonidan amalga oshirilgan edi.