О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 7.4. YEvropa valyuta tizimi
YEvropa iqtisodiy ҳamjamiyatining tuzilishi yagona YEvropa valyutasini yaratishni kо‘zda tutmagan edi. Ammo 70-yillarning о‘rtalariga kyelib yagona valyuta ittifoqini tuzish yо‘llarini qidirish faollashdi. YEvropa ҳamjamiyati lidyerlari nafaqat AQSH dollariga muqobil valyuta birligini yaratish, balki valyuta intyervyenцiyasini amalga oshirish, valyuta о‘zgarishlarini davlat tomonidan nazorat qilishni amalga oshirishga ҳarakat qildilar.
Murakkab muzoqaralar natijasida YEI doirasida 1979 yilning martida YEvropa valyuta tizimi (YEVT) tashkil topdi. YEVT - umumiy iqtisodiy munosabatlarni namoyon qiluvchi, iqtisodiy intyegraцiya doirasida milliy valyutalarning ishlashi bilan bog‘liq bо‘lgan xalqaro (mintaqaviy) valyuta tizimidir. YEVT - jaҳon valyuta tizimining eng muҳim tarkibiy qismi bо‘lib ҳisoblanadi.
YEvropa valyuta tizimini yaratilish tarixining asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat. 1972 yilda YEIҲning, Vazirlar Kyengashi ҳamjamiyatiga kiruvchi davlatlar valyutalarining bir-biriga nisbatan о‘zgarishi amplitudasini chyeklash ҳaqida qaror qabul qildi. Ushbu maqsadga erishish uchun Markaziy banklar valyuta bozoridagi intyervyenцiyalarini muvofiqlashtirishlari lozim edi. SHunday qilib “YEvropa valyuta iloni” tug‘ildi. YEIҲ, davlatlari valyutalarining bir-biriga nisbatan kursining о‘zgarishi turli yillarda ±4,5% gacha ruxsat byerildi. Grafik tasvirda “ilon” YEIҳga a’zo 6ta davlat (GFR, Franцiya, Italiya, Nidyerlandiya, Byelьgiya, Lyuksyemburg) valyutalarining о‘zaro kursining о‘zgarishlarini eng kam miqdorini bildirgan. Agar mamlakat valyutasining kursi mumkin bо‘lganidan pastga tushib kyetsa, Markaziy bank milliy valyutani chyet el valyutasida sotib olishi lozim bо‘lgan.
“Valyuta iloni” a’zo-davlatlarning u yoki bu tarkibi bilan 1979 yilda V.Jiskar d, Estyen va G. SHmidt taklifi bilan YEvropa valyuta tizimi kiritilgunicha amalda bо‘ldi. YEVT о‘zida uch muҳim elyemyentni (EKYU - YEVT asosiga, valyuta kurslari va intyervyenцiyalari myexanizmi, Ҳamjamiyat davlatlari valyutalari nisbatida ҳar ikki tomonga ±2,25% dan ortiq о‘zgarishi mumkin emasligini) qamrab oladi. YEvropa valyuta tizimida valyuta intyervyenцiyasi bilan bog‘liq vaqtinchalik tо‘lov balansi dyefiцiti va ҳisob-kitoblarni qoplash uchun Markaziy banklarga kryedit byerish yо‘li bilan davlatlararo mintaqaviy valyutani tartibga solish amalga oshirilagan. YEvropa valyuta tizimi oldiga quyidagi maqsadlar qо‘yilgan:

• 
  YEI ichida yuqori valyuta barqarorligini о‘rnatish;
  
• 
  barqarorlik sharoitida о‘sish stratyegiyasining asosiy elyemyenti bо‘lish;
  
• 
  iqtisodiy rivojlanish jarayonlarining о‘zaro bog‘liqligini kuchaytirish va YEvropa jarayoniga yangi turtki byerish;
  
• 
  xalqaro iqtisodiy va valyuta munosabatlariga barqarorlashtiruvchi ta’sir kо‘rsatish.
  

YEvropa valyuta tizimi ҳarakat myexanizmi EKYU tashkil qilish va barqaror, ammo tartibga solinuvchi YEI davlatlari orasida valyuta kurslari orqali qiymatni о‘zaro о‘lchash nyegizini о‘rnatishni kо‘zda tutadi. YEVT valyuta ryezyervlarini umumiy foydalanishga byerilishini kafolatlaydi. YAratilgan tizim YEI ichida kryedit myexanizmlarining butun bir arsyenalini ҳarakatga kyeltiradi. YEvropa valyuta tizimining faoliyat jarayoni va rivojlanish “Dyelar ryejasi” bilan chambarchas bog‘liq. 1989 yilda YEIning atoqli arbobi (YEIK raisi) J.Dyelar YEvropa valyuta birlashuvining uch bosqichli ryejasini tasvirlagan ҳisobotni taqdim qildi. Bu plan quyidagilarni о‘z ichiga oladi: 1) aloҳida YEI davlatlarining muvofiqlashtirilgan iqtisodiy va valyuta siyosatini amalga oshirish; 2) YEI Markaziy bankini tashkil qilish; 3)Milliy valyutalarni YEI ning yagona valyutasiga almashtirish.
1990 yilda YEvropa valyuta tizimi kyengaydi. Unga Angliya, Ispaniya, Portugaliya kirdi. 1991 yilda yagona YEvropa ҳududini tashkil qilish ҳaqidagi Maastrixt shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga muvofiq YEI a’zolarining ҳukumat boshliqlari valyuta ittifoqini tuzish ҳaqida kyelishib oladilar.
G‘arbiy YEvropa valyutalari о‘zgarishini tartibga solish maqsadida tuzilgan YEvropa valyuta tizimi qariyb 15 yil mobaynida о‘z vazifalarini muvaffaqiyatli bajardi. Ammo 1992 yilning kuzidan u izdan chiqa boshladi. Bir yil mobaynida 1992 yil syentyabridan YEVT dan Angliya funt styerlingi, Ispaniya pyesyeti va Portugaliya eskudosi dyevalьvaцiya qilindi.
Buning asosiy sabablaridan biri - qayd qilingan davlatlar markaziy banklarining valyuta dyevalьvaцiyasiga umid qilib, kursni pasayishiga о‘ynayotgan birja olib-sotarlarining tobora kuchayayotgan ҳujumlariga dosh byerishga qodir emasliklaridadir. Natijada 1993 yil yozida YEVT ga kiruvchi 8 pul birligidan 5 tasi - Franцiya va Byelьgiya franki, Daniya kronasi, Ispaniya pyesyeti va Portugaliya eskudosi о‘rnatilgan eng past darajaga tushib qoldi. Markaziy banklar tomonidan о‘z valyutalarini sun’iy ravishda ushlab turish mumkin emas dyegan qapop qabul qilindi. Ular byelgilangan kurslar atrofida u yoki bu tomonga 15%ga о‘zgarishlari mumkin. Markaziy banklar shuningdyek almashish kurslarini qо‘llash maqsadida yuqori darajada saqlab turgan ҳisobga olish stavkalarini pasaytirishlari mumkin.
Maastrixt shartnomasi qaroriga muvofiq YEI davlatlari tomonidan valyuta ittifoqi tuzishning oxiri, ya’ni milliy valyutalar bir-biriga nisbatan yakuniy qayd qilinadigan bosqichi 90-yillar oxirida rо‘y byerishi kyerak edi.
YEI ryejasiga binoan valyuta ittifoqni tashkil qilinishi uch bosqichda amalga oshirilishi kyerak edi.
1998 yilda boshlanadigan birinchi bosqichda valyuta ittifoqiga kirish uchun ruxsatnoma byeradigan myezonga javob byeradigan davlatlar aniqlanadi. Maastrixt shartnomasi tomonidan byelgilangan bu myezonli qarorga quyidagilarni - inflaцiya darajasi, davlat byudjyeti kamomadi (3%dan ortiq emas), ҳisobga olish stavkasining о‘lchami, milliy valyutaning barqarorligi va boshqalarni kiritish mumkin.
Ushbu myezonlarga tо‘liq javob byeruvchi davlatlar birinchi guruҳga kirib, bu guruҳ davlatlari, valyuta ittifoqini tashkil qiladi. Avvaliga bu myezonlarga faqat Gyermaniya, Lyuksyemburg, Irlandiya va Avstriya javob byergan edi. 1998 yilning oxirigacha Markaziy YEvropa banki tashkil qilinib, YEvropa Markaziy banklar tizimi ҳarakatga kyeltirildi.
Ikkinchi bosqichda (1999-2001 yy.) Markaziy YEvropa banki, birinchi qadam sifatida valyuta almashtirish bо‘yicha opyeraцiyalarda yagona valyutani ishlata boshladi. Tijorat banklari va moliyaviy tashkilotlar undan valyuta bozorlarida kyeng foydalanisha boshladilar.
Kyeyingi uchinchi bosqichda (2002 y.) milliy tanga va qog‘oz pullarni yangi YEvropa pul birligi YEVRO bilan almashtirildi. YAngi yagona valyuta naqd pul muomalasiga kiritildi. Milliy valyutada amalga oshirilayotgan ҳisob-kitoblar tizimiga mos о‘zgartirishlar kiritildi. Boshlanishida (6 oy mobaynida) yangi valyuta milliy valyutalar bilan bir vaqtda muomalada bо‘ldi. Bu davrning oxiriga kyelib, ryejaga muvofiq milliy valyutalar “tо‘lov vositasi statusini yо‘qotdilar”. Uchinchi bosqichda YEvropa valyuta-iqtisodiy ittifoqi ҳududida barcha bank schyotlari YEvropa valyutasiga konvyertirlanadigan bо‘ldi.
YAgona YEvropa valyutasi, iqtisodchi olimlarning fikricha, dunyoda eng kuchlilardan biri bо‘lishi uchun barcha imkoniyatlarga ega. U inflyaцiya bilan kо‘rashishni yengillashtirib, AQSH va YAponiya bilan bozorlar uchun kо‘rashda YEI davlatlari tovar va xizmatlarining raqobatbardoshliligini oshirib YEI barqarorligining muҳim omiliga aylanib boradi.
YEVROning paydo bо‘lishi qimmatli kog‘ozlar bilan bog‘liq barcha kyelishuvlar ҳajmining oshishiga olib kyelishi lozim. YAgona valyutaning kiritilishi butun dunyo invyestorlarining YEI ga bо‘lgan qiziqishlari tobora oshirib bormoqda. YEVRO ni juda muҳim bо‘lgan valyuta bozoriga aylantirish kyerak. YAgona valyutaning о‘zi esa kapital bozorida dollarning о‘rnini egallash uchun barcha imkoniyatlarga ega. YEVRO ga о‘tish butun dunyodagi moliyaviy ҳolatga muҳim о‘zgartirishlar kiritmoqda. YAgona YEvropa valyutasi dollar va iyena bilan tyeng raqobat qilishi mumkin. Banklar, qonunga kо‘ra, kyelishuvlar sonining kyeskin о‘sishi va invyestiцiyalarning yanada baynalminallashuvi sababli moliyaviy bozorlarda oladigan foydalarining oshishiga umid qilishlari kyerak.
YAngi pul birligi, shuningdyek bor valyutani boshqa valyutaga almashtirish bilan bog‘liq bо‘lgan syezilarli ҳarajatlarni yuqotish imkonini byeradi. Bu ҳarajatlar ba’zi ҳisob-kitoblarga qaraganda yiliga 40 mlrd. AQSH dollaridan 50 mlrd. dollargacha borgan. Masalan, 2 ming dollar bilan 10-12 kun G‘arbiy YEvropa davlatlari bо‘ylab yurgan franцuz sayyoҳi bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishda bu summaning qariyb 40-50%ini yо‘qotgan. Ayni paytda, YEVROning paydo bо‘lishi bilan nyegizida YEI ichida endi tyenglashtiriladigan ҳisobga olish stavkalari farqi yotadigan opyeraцiyalar ҳam yо‘qoladi.