§ 6.3. Xitoy EIҲ modyeli xususiyatlari Xitoy mamlakati – о‘zining rivojlanishi, tarixi va mukammalligi, ishbilarmonligi borasida faqatgina bizning Ryespublikamiz ishbilarmonlari uchun emas, balki butun dunyo ishbilarmonlari uchun ҳam sirli bir mamlakat bо‘lib qolmoqda. SHu bila birga xozirda bu mamlakat dunyoda iqtisodiy о‘yg‘onish va rivojlanish soҳalarida ҳam muvaffaqiyatga erishmoqda. Fikrimizning dalili sifatida shuni aytib о‘tmoqchi edik – ki Xitoyning YAMMsi xozirgi kunda dyeyarli AQSHning YAMMsi bilan tyenglashib qolganyu Bu kо‘rsatgichga esa asrlardirki xyech qaysi mamlakat iqtisodiyoti yaqinlasha olmagan.
Erkin iqtisodiy xududlarni tashkil etish Xitoy Xalq Ryespublikasida Xitoy Kommunistik partiyasi tomonidan 1979 yilning о‘rtalarida kо‘rib chiqilgan. Tashkilotchilarning fikriga kо‘ra erkin iqtisodiy xududlar “tashqi dunyoga oyna” bо‘lishi kyerak edi. Xozirgi kunda Xitoy Xalq Ryespublikasida tashkil etilgan erkin iqtisodiy xududlar dunyodagi eng omadlilaridan biri bо‘lib xisoblanadi.
Erkin iqtisodiy xududlar orqali mamlakatga: kapital, yuqori tyexnologiyalar, bilim, boshqarish usullari kirib kyelishi va о‘zlashtirilgandan kyeyin mamlakatning boshqa xududlarida ishlatilishi kо‘zda tutilgan edi. Bundan tashqari: erkin iqtisodiy xududlar bozor iqtisodiyoti myexanizmini sinashga, chyet el firmalari bilan yangi aloqalar о‘rnatishga va mulkchilikning xar xil shakllarini aniqlashda poligon bо‘lib xizmat qilishi kyerak edi.
2008 yilning birinchi choragida Xitoy Xalq Ryespublikasi iqtisodiyotining о‘sishi 10,6 foizni tashkil etdi. Umuman olganda 2010 yilga borib Xitoy Xalq Ryespublikasi iqtisodiyoti AQSH iqtisodiyotiga yetib oladi dyegan taxminlartо‘g‘riligiga ishonch xosil qilsak bо‘ladi.
Oxirgi 10 yil ichida Xitoy Xalq Ryespublikasi YAMMsining о‘rtacha о‘sishi 10,4 foizni tashkil etgan. Bu 1978 – 96 yilga qaraganda 0,6 foizga kо‘p, lyekin 1991 – 95 yilga qaraganda 0,6 foizga kamdir. 1991 – 95 yillarda YAIMning о‘rtacha о‘sishi 11 foizni tashkil etgan, bu kо‘rsatkich jaxon о‘rtacha kо‘rsatgichidan (3,4%) ancha yuqori bо‘lgan. Xitoy Xalq Ryespublikasi xukumati iqtisodiyotning “qizib” kyetmasligi uchun uni rivojlanishini sun’iy 8 foizgacha tushirishni rjalashtirib chora – tadbirlar kо‘ra boshladi, lyekin 10 foizdan pastga tushira olmadi. Bu rivojlanish ayniqsa agrar syektorni qayti qurish srҳasida bо‘lib, tashqi savdo balansining misli kо‘rilmagan darajada о‘sishiga olib kyeldi. Bu savdo oboroti 2007 yilda 2 trln. 173,8 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. SHu bilan aҳolining ish bilan ta’minlanish darajasi ҳam yuqoriligi qayd etilmoqda. 798,1 mln. ishga yaroqli aҳolining dyeyarli 96 foizi ish bilan ta’minlangan. Bundan tashqari milliy valyutaning qadri ҳam ortib borishi chyet el invyestiцiyasini jalb qilish borasida eksportga mо‘ljallangan tovarlarni ishlab chiqarish korxona va tashkilotlarning kо‘plab qurilayotgani mamlakat iqtisodiy faoliyatida kuzatilmoqda. SHu bilan Xitoy Xalq Ryespublikasida iqtisodiy rivojlanish modyeli barqaror bir kо‘rinishga ega ekanligini ҳam kо‘rish mumkin. Lyekin shuni qayd etish lozimki, Xitoy Xalq Ryespublikasi va О‘zbyekiston Ryespublikalarining iqtisodiy, soцial – ijtimoiy rivojlanish tamoyillari bir – biriga о‘xshab kyetadi. Masalan ҳar ikkala mamlakat ҳam bozor iqtisodiyotiga о‘tishning ryevolyuцion yо‘lini emas, balki bir nyecha bosqichda rivojlanishya’ni evolyuцion yо‘lini tanlaganligi, о‘tkazilgan va о‘tkaziladigan iqtisodiy ryeformalarda davlatlarining asosiy ryefomator ekanligi va iqtisodiy rivojlanishning “esakiratuvchi muloja” xolatidan voz kyechganligi bu ikki mamlakatni “Buyuk ipak yо‘li”ning 1000 yillik tarixi xam о‘zaro bog‘lab turganligi bilan о‘xshab kyetadi.
Xozirgi kunda Xitoy Xalq Ryespublikasida 5 ta maxsus erkin iqtisodiy xududlar faoliyat kо‘rsatmoqda. SHulardan uchtasi: SHyenьchjyenь, CHjuxay va SHanьtou Butun Xitoy Xalq vakillari yig‘ilishining Doimiy komissiyasi qarori bilan 1980 yilda tashkil etilgan bо‘lib, Guandun provinцiyasida faoliyat kо‘rsatmoqda. О‘sha yilning oktyabrь oyida Fuцzyanь provinцiyasida Samyenь erkin iqtisodiy xududdi tashkil etildi. Byeshinchi iqtisodiy xudud bо‘lib xisoblangan Xaynanь proviцiyasi – Bututn Xitoyц Xalq Vakillari yig‘ilishining 7 – chaqiriq 1 – syessiyasi qaroriga asosan 1988 yilning apryelь oyida tashkil etilgan.
SHu bilan bir qatorda 1984 – 93 yillar davomida XXRning xukumat qaroriga asosan 32 ta tyexnik – iqtisodiy rivojlantirish xududlari tashkil etilgan bо‘lib, moҳiyati jiҳatdan erkin iqtisodiy xududlarga yaqin turadi. Bundan tashqari muҳim aҳamiyatga ega bо‘lgan “Pudun – yangi iqtisodiy rivojlantirish xududi” SHanxay rayonida 1990 yil syentyabrь oyida Xitoy xukumatining qaroriga asosan tashkil etildi. Erkin iqtisodiy xududlar va tyexnik iqtisodiy rivojlanish xududlari bir – biridan faqatgina maҳalliy joylashashishga qarab va xuquqiy jiҳatdan о‘zaro farq qilishi mumkin. Bu 5 ta erkin iqtisodiy xududlar Xitoy Xalq Ryespublikasi iqtisodiyoti uchun muҳim aҳamiyat kasb etmoqda. 2007 yilda bu xududlarda 480 mlrd. AQSH dollarlik opyeraцiyalar о‘tkazildi. Bu miqdor Xitoy Xalq Ryespublikasi tashqi savdo oborotining 20 foizdan yuqoriroq qismini tashkil etadi. Bu Erkin iqtisodiy xududlarda 100 mingdan ortiq chyet el invyestiцiyasi bilan korxonalar tashkil etilib, shulardan faqat 15 foizi Xitoy Xalq Ryespublikasi kompaniyalari xisoblanadi. Jalb qilingan invyestiцiyalar miqdori 40 mlrd. AQSH dollariga yaqin bо‘lib Xitoy Xalq Ryespublikasiga kiritilgan invyestiцiyalarning 12 foizini tashkil etadi.
6.3.1 – jadval
