О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

Xitoy Xalq Ryespublikasi Tyexnik – iqtisodiy
rivojlantirish xududlari

№	Xududlar nomlanishi	Joylashgan joyi
1	YAngi tajribali tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Pyekin sh.
2	Eksportga mо‘ljallangan yuqori tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Uxanь sh.
3	YAngi sanoat – tyexnologiyalarini rivojlantirish xududi	Nankin sh. Цukou rayoni
4	Fan va tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	SHyenьyanь sh. Nanьxu rayoni
5	YAngi sanoat tyexnologiyalari xududi	Tyanьцzinь sh.
6	Eksportga mо‘ljallangan yuqori tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Sianь sh.
7	YUqori industrial – tyexnologiyalarini rivojlantirish zonasi	CHendu sh.
8	“VEYXAY” yuqori industrial tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Veyxay sh.
9	“CHjunshanь” yuqori industrial – tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	CHjunьshanь sh.
10	YAngi sanoat tyexnologiyalari xududi	CHanьchunь sh.
11	YUqori tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Xarbin sh.
12	Fan-tyexnika yutuqlarini tajribadan о‘tkazish xududi	CHansha sh.
13	Fan – tyexnika xududi	Fuchjou sh.
14	YUqori industrial – tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Guanьchjou sh.
15	Fan va tyexnikani rivojlantirish xududi	Xeyfey sh.
16	YUqori industrial tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	CHunцin sh.
17	YUqori industrial tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	CHanchjou sh.
18	YAngi tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Guylinь sh.
19	YUqori tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	CHjyenjou sh.
20	YAngi tyexnologiyalar tajribasini rivojlantirish zonasi	Lanьchjou sh.
21	YUqori industrial tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	SHiцzyachjuan sh.
22	YUqori industrial tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	Цzinanь sh.
23	YAngi tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	SHanxay sh.
24	YUqori tyexnologiyalar sanoat xududi	Dalyanь sh.
25	Fan va tnyexnikani rivojlantirish xududi	SHyenьchjyenь EIX
26	YUqori industrial tyexnologiyalarni rivojlantirish xududi	“Syaminь” EIX
27	Xalqaro fan – tyexnika rivojlantirish xududi	Xaynanь EIX

Manba: Capital Access Index. Milken Institute, Policy Brief. Santa Monica, USA, May 2006.

Xitoyda tashkil etilgan tyexnik iqtisodiy rivojlanish zonalarida esa chyet el invyestiцiyalari bilan birgalikda tashkil etilgan korxonalar soni 30 mingni tashkil etgan (shulardan 4 mingtasi Pudunda tashkil etilgan), jalb qilingan chyet el invyestiцiyalari esa qarib 25 mlrd. AQSH dollarini tashkil etgan (shu jumladan 2 mlrddan oshiqrog‘i – Pudun maxsus xududiga tо‘g‘ri kyeladi). Eksport miqdori bu xududlarda 90 mlrd. AQSH dollarini tashkil etib butun Xitoy Xalq Ryespublikasi eksportining 7 foizini tashkil etadi. SHundan 36 mlrd. AQSH dollari Pudun maxsus xududidan eksport qilingan, dyemak 3 foiz eksport qilingan tovar va xizmatlar Pudun erkin iqtisodiy xududdiga tо‘g‘ri kyelmoqda.

Xitoy Xalq Ryespublikasi iqtisodiy rivojlanishining asosi bо‘lib 1979 yilda xukumat tomonidan о‘tkazilgan va iqtisodiyotni intyegraцiyalash, tashqi iqtisodiy aloqalarni yuksaltirish va chyet el invyestiцiyasini jalb etish borasida “ochiq eshiklar” siyosatining о‘tkazilishi bо‘lib xizmat qiladi. Bu siyosat о‘z о‘rnida bir nyecha davrlardan tashkil topgan.⁴
Tashkil etilgan erkin iqtisodiy xududlar asosan mamlakatning janubiy – sharqida joylashganligi uchun bu xududda sanoat ishlab chiqarish va savdo faoliyati, tashqi savdoni rivojlantirish xalqaro iqtisodiy va tyexnologik koopyeraцiya jarayonlarida qatnashishni yо‘lga qо‘yish uchun xizmat qiladi. Biz yuqorida Xitoy Xalq Ryespublikasiga jalb qilingan invyestiцiyalar faoliyati va ularning iqtisodiyotga ta’sirini kо‘rib о‘tgan bо‘lsak, endi о‘sha invyestiцiyalarning erkin iqtisodiy xududlarga qanchalik ta’sir etishini kо‘ramiz.
Bu erkin iqtisodiy xududlarga iqtisodiy boshqaruv tizimidan qatiy nazar xuquqlar byerilgan. Invyestorlar uchun bu yerda kamaytirilgan soliq stavkalari, kirish va chiqish uchun maxsus qoidalar amal qiladi. Bu xududlardagi barcha sanoat ishlab chiqarish va savdo koxonalari chyet el invyestiцiyasi xisobiga, bir qismi esa Xitoy Xalq Ryespublikasi myeҳnat ryesurslari xisobiga tashkil etilgan. Bu xududlarda ishlab chmqarilgan maҳsulotning tyeng yarmi xalqaro bozorlarda ryealizaцiya qilinadi. Erkin iqtisodiy xududlarda myeҳnatni tashkil qilish va muxofazasi masalalarida mamlakatning boshqa korxonalariga qaragnda bir muncha farqlanadi. CHyet el tyexnikasi va tyexnologiyasini ishlab chiqarishga jalb etish borasida SHyenьjyenь iqtisodiy xududi qо‘shma korxonalarida myeҳnat unumdorligi 5-6 barobar, kapital qо‘yilmalarining samaradorligi esa davlat syektoriga qaragnda ikki barobar yuqoridir. Ishchilarning yashash sharoiti va xizmat kо‘rsatish darajasi yuqoriligi va yangi xо‘jalik usullarining qо‘llanilishi uchun barcha sharoitlar yaratilgandir. CHyet el invyestorlari uchun myeҳnat unumdorligini oshirish – foyda normasining oshishi uchun xizmat qilganligi bois kuchli xuquqiy va iqtisodiy asoslangan bо‘lishi lozim. Erkin iqtisodiy xududlar iqtisodiyotining rivojlanish dinamikasi shuni kо‘ratmoqdaki 2006 yil ma’lumotlariga kо‘ra – YAMM ning о‘sishi Pyekinda 11,3 foizga, SHanxayda 21,4 foizga, Guandunda 31,5 fizga va SHandunda 33,4 foizga о‘sgan. Ichki yalpi maҳsulot esa bu 5 erkin iqtisodiy xududlarda 180 mlrd. yuanni tashkil etgan bо‘lib, eksport va import xajmi oxirgi byesh yillikda 3 barobar о‘sgan. Uning xajmi esa 55 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Qolgan 30 ta erkin iqtisodiy va tyexnologik rivojlanish xududlarida ishlab chiqarilgan YAIM esa 76 mlrd. yuanga tyeng bо‘lib, ularning eksporti esa 3,8 mlrd. AQSH dollariga tyengdir. Jami erkin iqtisodiy xududlar va erkin rivojlanish xududlariga jalb qilingan chyet el kapitali – sanoatda 60 foiz qо‘shma qiymat va nodavlat syektorlarida sanoatdagi qо‘shimcha mulk asosida 61 foiz qayta ishlab chiqarilgan qо‘shimcha qiymatning tashkil topishiga olib kyeldi. Qо‘shimcha qiymat chyet kapitali bilan tashkil etilgan korxonalarda 48,8 foizga о‘sgan bо‘lsa, chyet el invyestorlari jalb qilinmagan jamoa korxonalarida 28,5 foizga, davlat korxonalarida esa 14,4 foizga о‘sdi xolos.
Erkin iqtisodiy xududlar rivojlanish dinamikasini taxlilidan kо‘rinib turibdiki bu xududlarning tashkil etilishi xaqiqatdan ҳam iqtisodiyot uchun muҳim aҳamiyat kasb etadi. Buni Pudun iqtisodiy xududi misolida isbotlash mumkin.
Pudun iqtisodiy xududining rivojlanish asoslarini yuqorida aytib о‘tdik. Qо‘shimcha sifatida shuni takidlash joiz – ki, 1996 yildan boshlab bu iqtisodiy xudud uchun yangi imtiyozlar byelgilangan mye’yoriy xujjatlar ishlab chiqildi. Bu mye’yoriy xujjatlar asosida xududlarda korxonalarning faoliyat kо‘rsatishi uchun liцyenziyalar byerish Pudun rayoni ma’muriyatining о‘zida amalga oshiriladigan bо‘ldi. Rayon ma’muriyatiga shu bilan birga 30 mln. AQSH dollarigacha bо‘lgan loyixalar taqdirini mustaqil xal etish xuquqi ҳam byerildi. SHu bilan bir qatorda bu rayonda chyet ellik tadbirkolar kо‘chmas mulklarni, yerni ijaraga olish xuquqiga egadirlar.Bu yerda о‘zlari uchun ofislar va boshqa qurilish ishlarini amalga oshirishlari mumkin. Qishloq xо‘jaligi uchun kyerakli bо‘lgan ishlab chiqarish vositalari, kо‘mir, myetallar va qimmat baҳo qog‘ozlar savdosi uchun 10 mlrd. AQSH dollari xajmigacha bо‘ladigan jarayonlar uchun umumiy asosdagi forvrd birjalari tashkil etildi. Bir yil davomida 4 mlrd. AQSH dollari xajmidagi jarayonlar uchun valyuta markazi va valyuta jarayonlarini sug‘urta qilish kompaniyalari, chyet ellik tadbirkolar uchun Xitoy Xalq Ryespublikasidagi kompaniyalar akцiyalarini tarqatuvchi qо‘shma banklar faoliyat kо‘rsatmoqda. Tashkil etilgan kо‘pchilik korxonalar eksport maxsulotlari ishlab chiqarish uchun mо‘ljallangan bо‘lib, chyet ellik invyestorlarni xizmat kо‘rsatish soҳasiga, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalarini va uning infrastrukturalarini tashkil etish uchun sarflamoqdalar.
Pudun iqtisodiy xududining faoliyat kо‘rsatayotgaligi sababli SHanxay rayoni xalqaro iqtisodiy - savdo va bank markaziga aylanib, yirik kompaniyalarning 130 tasi faoliyat kо‘rsatmoqda. YAIMning о‘sish sur’atlari esa 1980 yildagiga nisbatan 1990 yilda 15 fiozga о‘sgan bо‘lsa, chyet el invyestiцiyalarining salmog‘i 2 barobarga о‘sib 3.5 mlrd. AQSH dollarin tashkil etdi. 1995 yilda bu rayonda YAIM 41.2 mlrd yuanni tashkil etib, 1994 yilga nisbatan 22 foizga о‘sgan. SHu bilan birga 3.5 ming dona chyet el invyestiцiyasi bilan ishlaydigan korxonalar tashkil etilgan bо‘lib, jalb etilgan invyestiцiyalar salmog‘i 1995 yilda 14.2 mlrd.AQSH dollarni tashkil etdi. Bu korxonalardan eksport qilingan maҳsulot xajmi esa 2.5 mlrd. AQSH dollari miqdoridadir.
Erkin iqtisodiy xududlar bilan bir qatorda Xitoy Xalq Ryespublikasida yuqori tyexnologiyalar zonasi ҳam muvaffaqiyatli faoliyat kо‘rsatmoqda.Bunday zonalarning tashkil etilishi, fan – tyexnika yutuqlarini sanoat ishlab chiqarishga tyezroq jalb etish uchun muҳim aҳamiyatga ega omillardan biridir. Bunday zonalarning tashkil etilishi 1985 yilda Xitoy Xalq Ryespublikasi Fanlar Akadyemiyasi rayosati tomonidan Pyekin shaҳriga yaqin bо‘lgan CHjunguanцunda “Elyektron kо‘chalar” dyeb atalgan zona va SHyenьchjyenda ilmiy – tyexnik sanoat zonasining tashkil etilishi bilan asos solindi.
Erkin yuqori tyexnologiyali rivojlanish zonasi mamalakat xududida bir tyekisda taqsimlanmagan. Bu taqsimlanish mamlakatda fan – tyexnika yutuqlarini barcha erkin iqtisodiy rivojlanish xududlarida tajribadan о‘tkazish imkonini byeradi. Bu xududlarning barchasi о‘z – о‘zini mablag‘ bilan ta’minlash, iqtisodiy mustaqillik tamoyillari asosida tashkil etilgan. Bu zonalarga chyet el invyestiцiyalarining kiritilishi ҳam muҳim aҳamiyatga egadir. SHu bilan bir qatorda bu zonalarda joylashgan korxonalar soliq va bojxona imtiyozlariga egadir. Bu korxonalarda boshqaruv apparatining raцional formalaridan foydalanish va ishlab chiqarishning turli xil usullaridan barcha mulk kо‘rinishlarida foydalanish loyixalari sinovdan о‘tkaziladi. Davlat tomonidan moliyalashtirish miqdori kо‘p emas, shuning uchun bu korxonalar kо‘pchilik xollarda bank kryeditlaridan foydalaniladi. Albatta bu tashkil etilgan zonalarda о‘ziga xos muammolar mavjud. Bu muammolar majmuasini 1997 yilda Xitoy Xalq Ryespublikasiga qaytarib byerilgan – Gonkong iqtisodiy offshor xududi faoliyatini taxlil qilish orqali olish mumkin.