|
Nazorat uchun savollar:
Valyuta kursi qanday aniqlanadi?
Valyuta parityeti nima?
Jaҳon valyuta tizimi dyeganda nimani tushunasiz?
Jaҳon valyuta tizimining rivojlanish bosqichlarini kо‘rsatib byering?
Bryetton-Vuds valyuta tizimining xususiyatlari nimada?
YAmayka tizimini vujudga kyelishining sabablari nimada?
YEvrodollar nima?
YEvroning kiritilishi YEI davlatlari va shuningdyek, jaҳon iqtisodiyotiga qanday ta’sir kо‘rsatdi?
Xalqaro moliya bozorlaridagi tyendyenцiyalarni gapirib byering.
Adabiyotlar:
Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni dyemokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modyernizaцiya va islox etishdir. T.: “О‘zbyekiston”, 2005.
Avdokushin YE.F. Myejdunarodniye ekonomichyeskiye otnosh. Uchyebnik. 2004.
Nazarova G.G‘., Xalilov X. va boshqalar. Gyermaniya Fyedyerativ Ryespublikasi iqtisodiyoti (Ilmiy-ommabop risola). TDIU, 2005.
Nazarova G.G‘. Xaydarov N. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar (о‘quv qо‘llanma). T., TDIU, 2005.
Nazarova G.G‘., Xalilov X., Eshtayev A. va boshqalar. “Jaҳon iqtisodiyoti” (О‘quv qо‘llanma). T., 2005.
8-bob. Jaҳon xо‘jaligida rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti
§ 8.1. Jaҳon xо‘jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan о‘rni
XX-XXI asrlar bо‘sag‘asida jaҳon xо‘jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan о‘rni juda katta bо‘lib, bunday guruҳga kiruvchi davlatlar asosan YEvropa qit’asi va SHimoliy Amerika materigida joylashgandir.
Ma’lumki, rivojlangan “katta yettilik” davlatlar (ҳozirgi kunda ushbu davlatlar guruҳiga Rossiya Federaцiyasini qо‘shilishi bilan “katta sakkizlik” davlatlar dyegan sо‘zlar ҳam jaҳon iqtisodiyotida ishlatilmoqda) iqtisodiyotini rivojlanishi asosan tabiiy resurslardan qanday foydalanishlik darajasiga va shuningdek uzoq yillarga mо‘ljallangan zamonaviy ilmiy-texnikaviy taraqqiyotdagi о‘zgarishlarga bog‘liqdir. SHuning uchun ҳam bu mamlakatlar iqtisodiyotida tabiiy resurslardan tejamli foydalaniladi, ishlab chiqarishda esa energetika quvvati pasayishiga yо‘l qо‘yilmaydi. Masalan, AQSH ishlab chiqarishida asosan kam ҳarajat qilish evaziga yalpi ishlab chiqarilayotgan maҳsulot 1900-1990 yillar davomida 8-9 baravarga, qishloq xо‘jalik maҳsulotlarini ishlab chiqarish esa 4-5 baravarga ortgan edi.
Ҳozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda sanoat tarmoqlarining rivojlanishi qanchalik yuqori bо‘lmasin narx-navoning kо‘tarilishi ushbu davlatlarda yuqoriligicha qolmoqda. Bu ҳolat albatta xizmat kо‘rsatish soҳalari va shunindek ilmiy-texnikaviy inqilobga asoslangan yangi tarmoqli sanoat korxonalarining vujudga kelishi bilan bog‘liqdir.
Jaҳon xо‘jaligining rivojlanishida rivojlangan mamlakatlarning qay darajada sanoat energetikasi bilan ta’minlanganligi ҳam muҳim rol о‘ynaydi. Ҳozirgi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlar о‘zlari ishlab chiqarayotgan sanoat energetikasi maҳsulotlaridan tejamkorlik bilan samarali foydalanib kelmoqdalar. Masalan, 1970-1990 yillar davomida AQSH sanoat energetikasi istye’molini 40% ga, YAponiya va Franцiya davlatlari esa, 30% ga qisqartirish imkoniyatiga ega bо‘lishgan edi.
Jaҳonning rivojlangan mamlakatlarining barchasida qayta ishlash soҳalari yaxshi yо‘lga qо‘yilgan bо‘lib, ular asosan tejamkorlik bilan samarali foydalanishning ijtimoiy dasturlari asosida amalga oshirilmoqda. Masalan, 90-yillar boshida AQSHda qalayning 72-73% xom-ashyoga bо‘lgan talabi, misning 60% i, pо‘latning 50% i, oltinning 47%i, ruxning 43% i qayta ishlash sanoat korxonalari ҳisobiga qondirilgan edi. Xullas, ҳozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarishida qimmatbaҳo nodir metallar о‘rnini bosuvchi maҳsulotlarni kyengroq ishlatilishi muҳim rol о‘ynamoqda.
Jaҳon xо‘jaligi rivojlanishida yetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlar (AQSH, GFR, YAponiya, Buyuk Britaniya, Franцiya, Kanada, Italiya) iqtisodiyoti muҳim rol о‘ynamoqda. Ushbu mamlakatlar ulushiga rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarilayotgan jami sanoat maҳsulotlarning 79-80%i va dunyo mamlakatlarida ishlab chiqarilayotgan sanoat maҳsulotlarning 59-60%i, tovarlar eksportining 60-61%i va xizmat kо‘rsatish soҳalarning 49-50%i tо‘g‘ri kelmoqda.
Rivojlangan mamlakatlar guruҳi ҳozirgi kunda о‘z tarkibida jaҳonning 30 dan ortiq davlatini birlashtirgan bо‘lib, bu davlatlar dunyo mamlakatlari xо‘jaligida tutgan о‘rniga kо‘ra bir necha klassifikaцiya bо‘lib о‘rganiladi. Ular quyidagilardan iborat:
1. YAlpi ichki maҳsulot (YAIM) ҳajmi bо‘yicha rivojlangan katta “yettilik” davlatlar guruҳi (ushbu davlatlar guruҳiga Rossiya Federaцiyasini qо‘shilishi bilan “katta sakkizlik” davlatlar guruҳi dyegan sо‘zlar ҳam ishlatilmoqda). Ushbu guruҳga AQSH, YAponiya, GFR, Buyuk Britaniya, Franцiya, Italiya, Kanada kabi davlatlarni kiritish mumkin.
2. YEvropa Ittifoqi kiruvchi davlatlar guruҳi. Ushbu guruҳga GFR, Belьgiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya, Buyuk Britaniya, Franцiya, SHveцiya, Finlandiya, Avstriya kabi davlatlarni kiritish mumkin.
3. YEvropa Erkin Savdo assoцiaцiyaga (YEAST) kiruvchi davlatlar guruҳi. Ushbu guruҳga Islandiya, Lixtenshteyn, Norvegiya, SHveцariya kabi davlatlarni kiritish mumkin.
4. Benilyuks guruҳiga kiruvchi davlatlar guruҳi. Ushbu guruҳga Belьgiya, Niderlandlar va Lyuksemburg kabi davlatlar kiradi.
5. SHimoliy Amerika Erkin savdo shartnomasiga (NAFTA) kiruvchi davlatlar guruҳi. Ushbu guruҳga AQSH, Kanada, Meksika kiradi.
90-yillar boshida aҳoli jon boshiga yalpi ichki maҳsulotni (YAIM) tо‘g‘ri kelishi bо‘yicha jaҳonning rivojlangan mamlakatlari quyidagicha tavsiflangan edi: YAponiya dunyoda ushbu kо‘rsatkich bо‘yicha uchinchi о‘rinda turgan bо‘lsa, Kanada 11, Norvegiya 6, SHveцariya 1, SHveцiya 5, AQSH 10, Avstriya 20, Franцiya 13, Niderlandiya17, Buyuk Britaniya 21, Islandiya 9, GFR 8 о‘rinda turgan. Xullas, jaҳon xо‘jaligida rivojlangan mamlakatlar о‘z rivojlanish soҳalari bо‘yicha katta imkoniyatlarga ega bо‘lib, jaҳon mamlakatlarini rivojlanishida asosan generatorlik rolini о‘ynab kelmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
