О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

1-bob. Jahon xо‘jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: asosiy kо‘rinishlari va xususiyatlari. Xalqaro myehnat taqsimoti


§ 1.1. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar faning pryedmyeti

XX asrning ikkinchi yarmida jahon xо‘jaligini faoliyatining о‘ziga xos tomonlaridan biri xalqaro iqtisodiy munosabatlarning jadal ravishda rivojlanib borishidir. Jahon xо‘jaligida davlatlar guruhlari va iqtisodiy guruhlar, alohida firma va tashkilotlar о‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar tobora kyengayib, chuqurlashib bormoqda. Bu jarayonlar xalqaro myehnat taqsimotining chuqurlashuvi va xо‘jalik hayotining baynalminallashuvida, ularning bir-biriga bog‘liqligi va yaqinlashuvida, mintaqaviy xalqaro tizimlarning rivojlanishi va mustahkamlanishida namoyon bо‘lmoqda.

SHunisi xaraktyerliki, о‘zaro hamkorlik va yaqinlashish jarayonlari qarama-qarshi, dialyektik xaraktyerga ega. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning dialyektikasi shundaki, ayrim mamlakatlarning iqtisodiy mustaqillikka, milliy xо‘jalikni mustahkamlashga intilishi, oqibat natijada jahon xо‘jaligini yanada kо‘proq baynalminallashuviga, milliy iqtisodiyotning ochiqligiga, xalqaro myehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib kyeladi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar pryedmyeti ikki asosiy qismdan, ya’ni, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning о‘zi va uni amalga oshirish myexanizmidan iboratdir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar о‘z ichiga alohida mamlakatlarni, ularning mintaqaviy birlashmalarini, shuningdyek alohida korxonalarning (transmilliy, kо‘pmilliy korporaцiyalarni) jahon xо‘jaligi tizimidagi bir-biriga qarama-qarshi bо‘lgan iqtisodiy munosabatlarining majmuini oladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar myexanizmi esa о‘z ichiga huquqiy mye’yorlarni va ularni amalga oshirish vositalarini (xalqaro iqtisodiy shartnomalar, kyelishuvlar, “kodyekslar”, hartiyalar va h.k.), xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish maqsadida amalga oshirishga yо‘naltirilgan xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyatini oladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar (XIM) tizimiga quyidagilar kiradi:

1. 
   Xalqaro myehnat taqsimoti.
   

1. 
   Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi.
   

2. 
   Xalqaro kapital va xorijiy invyestiцiyalar harakati.
   
3. 
   Xalqaro ishchi kuchi migraцiyasi
   
4. 
   Xalqaro valyuta-moliya va kryedit munosabatlari.
   
5. 
   Xalqaro iqtisodiy intyegraцiya.
   

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar (asosan savdo) jahon xо‘jaligi vujudga kyelmasdan oldin ham mavjud bо‘lgan. Masalan: YEvropa davlatlari о‘rtasidagi XIM, mintaqalar (YEvropa-SHimoliy Afrika, YEvropa-YAqin SHarq va h.k.) о‘rtasidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Bu munosabatlar mintaqaviy xaraktyerga ega bо‘lgan. Jahon xо‘jaligining vujudga kyelishi (XVIII asr oxiri va XIX asr boshlari) va rivojlanishi bilan xalqaro iqtisodiy munosabatlar kyengaydi va chuqurlashib, global xaraktyerga ega bо‘ldi.
Zamonaviy jahon xо‘jaligi bu - bozor iqtisodiyotining ob’yektiv qonunlariga bо‘ysinuvchi, о‘zaro bog‘liq bо‘lgan milliy iqtisodiyotlar birlashmasi, global iqtisodiy organizmdir.