О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

§ 9.3. Xorijiy sarmoyalar – rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida
Jaҳon iqtisodiyotida “qashshoqlik botqog‘i”dan kutilishga bо‘lgan intilish, iqtisodiyotning ilg‘or tarmoqlarini rivojlanishga bо‘lgan imkoniyatni yaratish va takomillashtirish rivojlanayotgan mamlakatlar uchun xorijiy sarmoyalarni izchil jalb qilishni talab etadi. Ana shu maqsadlarda, invyestiцion muҳitni kafolatlaydigan shart-sharoiti mavjud bо‘lgan maxsus mintaqaviy iqtisodiy zonalar tashkil etiladi.
Kо‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda invyestiцion muҳitni kuchaytirib borish jarayonlari osonlik bilan kyechayotgani yо‘q. 1992 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarga kirtilgan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri yо‘naltirilgan invyestiцiyalarning miqdori 51,5 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. 90-yillar boshida jaҳon bankining ma’lumotiga qaraganda, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga xususiy kapitalning jalb kilinishi yanada kuchayib, 1994 yilda 173 mlrd. dollarni tashkil etgan. YAngi fond bozorlaridagi akцiyalarga band etilgan portfyelь qо‘yilmalar 1993 yilda 46,9 mlrd. dollarni tashkil etgan bо‘lsa,1994-yilda 39,5 mlrd. dollarni tashkil etgan edi. О‘z navbatida banklarda dyeponintlangan va obligaцiyalarga qо‘yilgan xususiy sarmoyalarning kiymati 1993 yilda 45,7 mlrd. dollardan 1994 yildan 55,5 mlrd. dollarga о‘sgan. Tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri yо‘naltirilga xorijiy invyestiцiyalar miqdori esa 1993 yilda 66,6 mlrd. dollardan 1994 yilda 77,9 mlrd. dollarga о‘sgan . Kayd etib о‘tish joizki, 1993 yilda ba’zi-bir rivojlanayotgan mamlakatlarning о‘zlari ҳam 14 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi sarmoyani xorijiy mamlakatlarga eksport qilishgan.
“Ernyest va YAng” amyerika konsolting firmalarning byergan baҳolariga kо‘ra yakin о‘n yilliklarda rivojlanayotgan mamlakatlarning eng kuzga kо‘ringanlari - Xitoy, Xindiston, Indonyeziya, Myeksika va Braziliya kabi mamlakatlar bо‘lishi bashorat qilinmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga xususiy sarmoyalar jalb kilinar ekan, eng muҳimi, ular dinamikali о‘sish imkoniyatiga ega bо‘lib, istikboli porlok bо‘lgan mamlakatlar tomon ilgarilab bormoqda. Bugungi kunda 75-80% tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri yо‘naltirilgan xususiy invyestiцiyalarning 20-25% i rivojlanayotgan mamlakatlarga tugri kyelmoqda. Bunda asosiy о‘rinni SHarkiy Osiyo va Lotin Amyerikasi mamlakatlari egallamoqda. Kuchsiz rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining turgunligi va shuningdyek ulardagi siyosiy vaziyatning borkaror emasligi, kо‘pincha sanoati rivojlanayotgan mamlakatlarning ishbilarmon doiralarini chuchitib qо‘ymoqda. Ushbu mamlakatlar tomonidan uyushtirilayotgan davlat yordamlari, sungi 70-80 yillarda yetarli darajada amalga oshirilgan bо‘lsada, 90 yillarining urtalaridan etiboran ularning miqdori syezilarli darajada qisqarib bormoqda. Xalqaro valyuta fondining analitiklarining fikriga qaraganda 1994 yilda butun dunyo bо‘yicha inflyaцiyaning oldini olish maqsadida davlat yо‘llari orqali 59 mlrd. AQSH dollariga tyeng bо‘lgan rasmiy yordamlar uyushtirilgan (bu kо‘rsatgich 1993 yildagiga nisbatan 3 mlrd.AQSH dollariga kamdir). Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanayotgan mamlakatlar bilan davlat mikiyosidagi о‘zaro ҳamkorligi о‘zining myo’riga yetgan 1990 yildagi darajasi bilan takkoslab kurilganda, bu rakam 12 mlrd. AQSH dollariga kamaygan. Bu paytda iqtisodiy ҳamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan uyushtirilayotgan yordam jami yalpi milliy maxsulrotning 0,3% ni tashkil etgan xalos Muҳim tomoni shundaki, Afrika mamlakatlariga uyushtirilayotgan barcha tashqi yordamlar qarzlarning foizlari shaklida G‘arbiy YEvropa tomon qaytib kyetmoqda. 90- yillarning urtalarida Afrikaning Saxarasidan janubgacha bо‘lgan mintakasidagi barcha mamlakatlarning tashqi karzlari 211mlrd. dollarni tashkil etgan bо‘lib, 1984-1994 yillarda Afrika davlatlari ushbu kryedit karzlarining 150 mlrd. AQSH dollariga yakinini tulashga muvofak bо‘lishgan xalos.1994 yilda Afrikaning barcha mintakalarida joylashgan davlatlarning umumiy karzlari taxminan 303 mlrd.AQSH dollarini tashkil etib, u Afrika mamlakatlarini yillik eksport daromadining 204% ga tyengdir.
1994 yilda eng katta tashqi qarz Myeksika va Xitoyda bо‘lib, uning miqdori Myeksikada 5 milrd. dollarni, Xitoyda 111 mlrd. dollarni tashkil etgan. Tayland, Janubiy Koryeya, Xindiston, Filipin kabi Osiyo davlatlarining tashki qarzlari tyez suratlar bilan о‘sib bormoqda. Osiyo mintaqasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarzlarini miqdori 1994 yilda 1,7 trln. AQSH dollarni tashkil etgan bо‘lib, 1993 yilgi darajaga nisbatan 10% ga о‘sgan edi.
Jaҳon iqtisodiyoti va XIMda Lotin Amyerikasi mamlakatlarining tashqi qarzlarini о‘sib borayotganligini biz tashqi qarzlarni aҳoli jon boshiga nisbatan ҳisoblanganda mazkur mamlakatlar boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha oldinda turganligini kо‘rishimiz mumkin (bu kо‘rsatgich Osiyoda 250 dollarga tyeng bо‘lsa, Lotin Amyerikasida esa 1000 dollarni tashkil etadi).
Rivojlanayotgan mamlakatlarning amaldagi qarzlari xususiy kapital qо‘yilmalarning ҳisobidagi mulkiy munosabatlar orqali tо‘planib boradi.1995 yilda kryeditor mamlakatlar orasida YAponiya birinchi о‘rinni egallagan bо‘lib, uning rivojlanayotgan mamlakatlardagi (birinchi navbatda Osiyo mamlakatlarida) kryeditlarning umumiy miqdori taxminan 236 mlrd. dollarni tashkil etgan. Kyeyingi о‘rinni – 147 mlrd. dollar miqdoridagi kо‘rsatkich bilan AQSH egallagan bо‘lib, ularning yarmisi Lotin Amyerikasi mamlakatlariga tо‘g‘ri kyelgan edi. Uchinchi о‘rinda esa Gyermaniya turib, u 106 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi sarmoyalarni chyetga chiqargan. О‘z navbatida Franцiya ҳam xorijiy mamlakatlarga uncha katta miqdordagi kryeditlarni byeruvchi davlat ҳisoblanadi (103 mlrd. dollar). Uning qarzdorlari bо‘lib, asosan Afrika va Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari ҳisoblanadi.
Jaҳon iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan qarzlarning qaytarilishi eng og‘ir muammo bо‘lib turgan bir paytda, qarzdorlikka qarshi kurashning birdan-bir yо‘li, bu kryeditor mamlakatlarning qarzlarini kyechib yuboriladigan umumiy miqdorini 75-100%ga yetkazish kо‘zda tutilganligidir. Bundan kо‘zlangan bosh maqsad, 80- yillardan buyon qarzlarning miqdori yuqori sur’atlar bilan о‘sib kyelayotgan mamlakatlarga nisbatan yengillik byerishdir.
Transmilliy korporaцiyalar kо‘pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda yuksak iqtisodiy о‘zgarishlarni vujudga kyeltirayotganligi bilan bir qatorda, ushbu koporaцiyalar tyexnik taraqqiyotining ichki omillariga ҳam juda katta imkoniyatlar ochib byermoqda. Amaliyot natijalari shuni kо‘rsatmoqdaki, transmilliy korporaцiyalar “uchinchi dunyo” mamlakatlarining rivojlanishida muҳim aҳamiyat kasb etmoqda. Bular quyidagilarni о‘z ichiga oladi:
1. Bir qator ishlab chiqarish sanoat tarmoqlarda (yengil sanoat, tо‘qimachilik sanoati, elyektron sanoati) qо‘llaniladigan tyexnika va tyexnologiyalarni yetkazib byerishda TMKlar invyestor-sarmoyachi sifatida ҳam, shuningdyek invyestiцiya tovarlarini yoki tyexnologiyalarini (liцyenziyalarini) yetkazib byeruvchi korporaцiyalar sifatida ҳam muҳim rolь о‘ynaydi.
2. Rivojlanayotgan mamlakatlarni jaҳon bozoriga xom-ashyo eksport qiluvchi davlatlardan tayyor maҳsulotlarning sotuvchilariga aylantirish. Bunda, byevosita kо‘yilma, rivojlanayotgan mamlakatlarni ishlab chiqarishdagi tarkibiy о‘zgarishlari uchun tо‘g‘ridan – tо‘g‘ri yо‘nalishidagi invyestiцiyalar moliyaviy ryesurslarni oddiy joylashtirishga nisbatan ancha muҳim ҳisoblanadi.
3. Transmilliy korporaцiyalar an’anaviy jarayonlarning tyezlashuvini ta’minlaydi. Tyexnologik innovaцilar ҳozirgi kunda asosan sanoati rivojlangan mamlakatlarda tо‘plangan bо‘lib, sо‘nggi о‘n yilliklarda ular bir qator mamlakatlarda, ayniqsa “yangi industrial davlatlar” iqtisodiyotida muҳim rolь о‘ynamoqda. Tyexnologiyalarni qо‘llanishi, atrof-muҳit bilan bog‘liq bо‘lishi mumkin. SHuning uchun ҳam TMKlarning filiallarini faoliyati ular tanlagan mamlakatlarning tabiati uchun, shuningdyek insonlarning manfaati va ularning ҳayotiga taҳdid solmasligi lozim. SHu munosabat bilan xususiy shuningdyek xorijiy korxonalar ustidan nazoratni о‘rnatish maqsadida rivojlanayotgan mamlakatlardagi tartibot milliy organlarining faoliyatini kuchaytirish talab etiladi.
4. TMKlar rivojlanayotgan mamlakatlardagi mavjud ish bilan bandlik muammolarini ҳam bartaraf etadi. SHunga qaramasdan, ta’kidlab о‘tish joizki, tо‘g‘ridan –tо‘g‘ri yо‘naltirilgan invyestiцiyalar bilan byevosita bog‘liq bо‘lgan ishchi о‘rinlar unchalik kо‘p bо‘lmasdan rivojlanayotgan dunyodagi iqtisodiy aktiv aҳolining 1% dan kamroq qismini ta’minlay oladi, xalos.

5. 
   Xalqaro tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarga tyexnik yordamlarini kо‘rsatishda TMKlar imkoniyatidan kyeng foydalanishmoqda. О‘z navbatida rivojlanayotgan mamlakatlarning ҳukumat raҳbarlari ҳam TMKlarni о‘z iqtisodiyotiga jalb etish borasida о‘zaro kurash olib bormoqdalar. Masalan, AQSHning “Jyenyeral motors” kompaniyasi 2005 yilda о‘zining Osiyo –Tinch okyeani mintaqasi bozoridagi ulushini ikki barobarga oshirish maqsadida, uning 10% ga qadar kо‘paytirishga ҳarakat qilmoqda. Xullas, jaҳon xо‘jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining ob’yektiv qonunlariga bо‘ysungan ҳolda, rivojlanayotgan mamlakatlar xususiy maqsadlar bilan bir qatorda ijtimoiy – iqtisodiy muammolarning ҳamda TMKlarning mamlakatlar iqtisodiyotidagi manfaatlariga mos kyeluvchi zaruriy paramyetrlarini izlab topmoqdalar.