O’zbtkiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

To‘pni  ikki  qo‘llab  yuqoridan  uzatish
.  Har  qanday  yuqoridan 
uzatishlarni  bajarishda  asosiy  o‘ringa,  to‘pga  tezlik  va  yo‘nalish  berish 
jarayonida rivojlantiriluvchi muskul kuchlanishlarning aniqligi qo‘yiladi. 
Aniq  harakatlarning  oddiy  holatlarida  o‘yinchilarning  maydondagi 
harakatlarining maqsadi aniqligi ikki asosiy omil bilan aniqlanadi: 
1.  To‘pga  zaruriy  tezlik  yo‘nalishini  berish  vazifasini  hal  etuvchi, 
rivojlantiruvchi  kuchlar  kattaligi  bo‘yicha  ham,  qat’iy  belgilangan 
kuchlanishni  yuzaga  keltiruvchi  muskullarning  kelishilgan  holdagi 
uyg‘onishi. 
2.  Proprioretseptorlar  (teri  sezuvchanligi)  va  eksteroretseptorlardan 
(tashqi sezuvchanlik) mushak vazifalari bajarilishining borishi to‘g‘risida 
keluvchi,  joriy  teskari  aloqaning  doimiy  signallari  asosida,  muskullar 
tomonidan rivojlantiruvchi kuchning to‘g‘rilanib borishi. 
Kerakli  yakuniy  natijani  ta’minlovchi,  muskullarning  belgilangan 
kuchlanishini  muvofiqlashtirish  ko‘nikmasi,  shuningdek,  teskari  aloqa 
tamoyili  asosida  ham  shakllanadi.  U  harakatni  bajarish  jarayonida 
muskul  kuchlarini  to‘g‘rilashga  va  olingan  samarani  rivojlantiruvchi 
harakatlar  bilan,  shu  jumladan,  texnik  usulni  bajargandan  keyin  ham 
solishtirishga, keyingi zaruriy tuzatishlar kiritishga imkon beradi. 
Ushbu omillar ishning samaradorligini oshirish odatda ko‘p martalik 
takrorlash  va  o‘quv  mashg‘ulotlari  hisobidan  ta’minlanadi.  Biroq, 
boshqa yo‘llar ham mavjud bo‘lib, buni ularning harakatlarini boshqarish 
mexanizmlari xususiyatlaridan izlash kerak. 
Odamning  erkin  harakatlarini  boshqarish  tizimida  kanallar  orqali 
skelet  muskullariga  boshqaruvchi  signal  buyruqlarni  uzatishni  amalga 
oshiriladigan 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
aloqa 
bilan 
birga, 
aniqlikni 
ta’minlashning  favqulodda  muhim  elementi  teskari  aloqa  konturining 
birligi  hisoblanadi.  Harakat  jarayonida  u  bo‘yicha  bo‘g‘inlar 
proprioretseptorlaridan  paylar,  muskullar,  bog‘ichlar,  teri  qoplamasi  va 
ko‘rish  analizatori  retseptorlaridan  signallar  uzatiladi.  Teskari  aloqa 
signallari  solishtirish  mexanizmiga  tushadi,  bu  yerda  “kelgusi  talab 
modeli”  bilan  qiyoslanadi.  Boshqaruv  tizimi  markazlarida  doimo 
o‘tkazuvchi  solishtirish  natijalari  bo‘yicha  harakatlarni  sensorli 
to‘g‘rilash  signallari  shakllanadi,  ular  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  aloqa  konturi 

---

98 
bo‘yicha  muskullarga  uzatiladi,  bu  ularning  aniqligini  sezilarli  darajada 
oshiradi. 
Odamning  teskari  aloqani  turlicha  signallarini  to‘g‘rilash  uchun 
foydalanuvchi  aniq  harakatlarini  boshqarish  tizimini  shartli  ravishda, 
biomashina 
konsepsiyasi 
ma’nosida 
“manipulyator”, 
y’ani 
“boshqaruvchi” deb atash mumkin. U odamning mehnat faoliyati asosida 
yotuvchi  aniq  va  chaqqon  boshqaruv  harakatlarni  ta’minlaydi,  bu  esa 
oxir-oqibatda,  unga  miyaning  rivojlanishini  va  natijada  evolyutsiya 
jarayonida yer sharida hukmronlikni ham ta’minlaydi. 
O‘yin  vazifalarini  hal  etishning  muvaffaqiyati  aniq  harakatlarni 
boshqarish  tizimidagi  har  bir  elementning  aniq  faoliyatiga  bog‘liq 
bo‘ladi.  Odamda  aniq  harakatlarni  tashkil  etish  doirasida  uning 
samaradorligini oshirish imkoniyatlari mavjud. 
Aniq  harakatlarni  boshqarish  jarayonini  optimallashtirish  yo‘llarini 
izlash  uchun  sportchining  tayanch-harakat  apparatini  boshqarish 
tizimining tuzilishi va fiziologik xususiyatlarini qarab chiqamiz. 
Fiziologiyada 
asosli 
ravishda 
odam 
muskullar 
tomonidan 
rivojlantiriluvchi kuchni boshqarishning uchta usulidan foydalanadi: 
-
 
mushak  birliklarining  (MB)  turli  miqdorini  rekrutlash  (ishga  jalb 
etish); 
-
 
ishlovchi MB impulslari chastotasini ko‘paytirish; 
-
 
MB faolligi fazalarini sinxronizatsiyalash. 
Efferent 
signallar 
muskullarning 
qisqaruvchi 
elementlariga 
motoneyronlar  orqali  uzatiladi.  Uncha  katta  bo‘lmagan  motoneyronlar 
kichik  motor  birliklari  va  kam  miqdordagi  muskul  tolalari  bilan 
bog‘langan. Kichik motoneyronlar ancha kichik darajali uyg‘onishga ega 
bo‘ladi,  buning  natijasida  ular  bilan  bog‘langan  qisqartiruvchi  tolalarni 
faollashtiradi.  Bu  insonga  kichik  qiymatlar  doirasida,  harakatdagi 
xatoliklarni  kamaytirib,  muskul  kuchlanishlarini  nisbatan  me’yoriy 
tartibga solishga imkon beradi. 
Maksimal  tartib  75%  dan  yuqori  kuchlanishlar  oralig‘ida  muskul 
kuchlanishlari ancha qo‘pol usulda amalga oshiriladi va bu quyidagicha 
izohlanadi.  Jiddiy  qarshilik  sharoitlarida  dvigatel  birliklarini  “to‘siqlar” 
miqyosida  faollashtiruvchi  o‘rta  va  katta  motoneyronlar  ishga  kirishadi. 
Amal  qilish  birliklari  muskullarning  qisqartiruvchi  elementlari 
impulsatsiyasining maksimal chastotasiga o‘tadi; bunda harakat birliklari 
butun  guruhlarining  sinxron  (bir  vaqtda)  kuchlanishi  ehtimoli  oshadi. 
Bunday  sharoitlarda  muskul  kuchlanishining  kamayishi  yoki  o‘sishning 

---

99 
minimal  kattaligi  oshadi.  Shu  tarzda,  effektor  tartibga  solish  jarayoni 
ko‘proq qo‘llaniladi, bu bajariladigan harakatlarning aniqligida aks etadi. 
Muskul  faolligini  boshqarish  tizimi  ishining  ushbu  xususiyatlaridan 
sportchi  aniq  harakatlar  samaradorligini  oshirish  uchun  quyidagi  tarzda 
foydalanishi  mumkin.  Imkon  qadar  kamroq  kuch  sarflash  bilan  aniq 
harakat vazifalarini hal etishga intilish kerak. 
Ma’lumki, 
muskul 
kuchlanishi 
qiyin 
differensiyallanadi, 
ta’kidlanganidek,  muskul  bo‘g‘in  retseptorlari  bog‘ichlarda  va  bo‘g‘in 
xaltachalaridan alohida bo‘ladi. Bog‘ichlarda Goldji tugunlari joylashgan 
(paylarning  Goldji  retseptori  bilan  adashtirmaslik  kerak).  Ular  bo‘g‘in 
a’zolarining holati to‘g‘risida ma’lumot beradi va muskul kuchlanishlari 
kattaligiga bog‘liq bo‘lmaydi. 
Bo‘g‘in  qobig‘ida  Ruffini  va  Fater-Pachini  gavdachasi  joylashgan. 
Ruffini retseptor tugallanishlari bo‘g‘in burchagidagi o‘zgarishlar tezligi 
va  yo‘nalishi,  o‘zgarishlar holati  to‘g‘risida  ma’lumotlar berib turadi  va 
muskul 
kuchlanishlari 
oqibatida 
bo‘g‘inda 
vujudga 
keluvchi 
yuklanishning  o‘zgarishlariga  bog‘liq  bo‘ladi.  Fater-Pachini  gavdachasi 
bo‘g‘inlaridagi  tez  harakatlar  natijasida  faollashadi  va  uning  qismlari 
harakat tezligi to‘g‘risida ma’lumot uzatadi. 
Aniq  ixtiyoriy  harakatlarni  boshqarishda  muskul  kuchlanishining 
kattaligi  to‘g‘risida  ma’lumotlar  yetarli  emasligidan  odam  bo‘g‘in  va 
taktil retseptorlarining ma’lumotlaridan faol foydalanadi, ular bosh miya 
qobig‘ida  ancha  ko‘p  darajada mavjud.  Shunday  fakt barchaga  ma’lum: 
odam  qo‘llaridagi  ikkita  predmetning  og‘irlik  farqlarini  aniqlash  uchun 
ularning  har  birini  o‘lchab  ko‘rayotgandek  qo‘llar  yuqoriga-pastga 
yengilgina  harakatlantiriladi.  Bu  bo‘g‘in  xaltachalaridagi  bo‘g‘in 
proprioretseptorlar  va  kaftlardagi  taktil  retseptorlardan  kelayotgan 
qo‘shimcha ma’lumotdan foydalanish hisoblanadi. 
Maxsus  tadqiqotlar  o‘tkazilib,  ularda  ishtirokchilar  guruhi 
a’zolarining 
tirsak 
bo‘g‘ini 
xaltachasiga 
novokain 
kiritilib, 
og‘riqsizlantirildi.  Ushbu  guruhda  berilgan  yuklanishlarni  qayta 
tiklashda  va  kuchlanishlar  kattaligini  farqlashdagi  xatoliklar  ancha 
yuqori bo‘lib chiqdi. 
Bunday holatlar katta aniqlikni ta’minlagani bois gavda qismlarining 
harakat  yo‘lini  aniqlashni  taqozo  etadi.  Bunda  qo‘shilayotgan  kuchning 
ta’sir  vaqti  ham  ortadi,  signallarning  halqa  bo‘ylab  to‘g‘ri  va  teskari 
holda  bir  halqada  ko‘p  takrorlanishi  sababli  harakatlarni  to‘g‘rilash 
uchun qulay sharoitlar yaratadi. 

---

100 
Tezlikning  doimiyligi  va  tezlanishni  belgilaydigan  pasayishiga 
intilishda  (shuningdek,  tezlanishni  belgilaydigan  va  unga  proporsional 
bo‘lgan  kattalik  sifatidagi    ta’sir  kuchi  ham)  sportchi  ko‘pincha 
faoliyatida  gavdaning  boshqa  qismlarini  kam  jalb  qiladi,  masalan,
 
oyoqlarni  uzatish  aniqligi  oshadi.  Bu  holat  fiziologiyada  mashhur 
bo‘lgan  fenomen  “bilyard  o‘yinidagi  paradoks”  nomini  olgan  bo‘lib, 
uning natijasi  shundan  iboratki,  kinematik  zanjirdagi bo‘ginlar  sonining 
ko‘payishidan harakatlar aniqligi paradoksal darajaga oshadi. 
Yuqoridagi  uzatishlarni  boshqarishda  oyoqlar  kerakli  aniqlikka 
erishishi  uchun  qulay  sharoitlar  yaratiladi,  tezlanish  yo‘li  va  to‘p  bilan 
ishlash  vaqti  ko‘payadi.  Uzatish  ancha  “me’yoriy”,  asta  sekinlashish  va 
to‘pga tezlanish bilan bo‘ladi. 
Bunda  muhim  vaziyatni  ko‘rsatib  o‘tish  lozim.  Voleybolda  baland 
turish  holatida  oyoqlar  harakati  (ko‘pincha  aynan  shunday  turishda 
yuqoridan uzatishlar bajariladi) o‘z xususiyatlariga ega. Ularning barcha 
mumkin bo‘lgan amplitudada tizza bo‘g‘inlarida to‘g‘rilanishi gavdaning 
biroz  siljishiga  va  mos  ravishda  qo‘llarning  yuqoriga  ko‘tarilishiga  olib 
keladi. 
Boldir-tovon  bo‘g‘inlari  harakati  hisobidan  esa  gavda  ancha  katta 
harakatlanish  yo‘liga  ega  bo‘ladi  (5-rasm).  Bu  kuch  qo‘shilishining 
geometrik xususiyatlari bilan belgilanadi. 
 
5-rasm 
 
Himoyachi  aynan boldir-tovon  bo‘g‘inlari  harakati  hisobidan  (oyoq 
uchiga  ko‘tarilib)  gavdani  (to‘pni  ham)  to‘pga  qo‘shiluvchi  kuch 
o‘zgarishining  yengil  o‘zgaruvchan  rejimini  aniqlovchi  qiymatgacha 
harakatlantirish va uni yuqori tezlanishga chiqarishi mumkin bo‘ladi. Bu 
uning  tezlanish  yo‘lini  oshiradi,  bu  to‘p  bilan  “yengil”  ishlashni 

---

101 
ta’minlaydi.  Boshqacha  aytganda,  yuqoridan  uzatishda,  boldir-tovon 
bo‘g‘inlarida  ishlashga  asosiy  e’tiborni  qaratib,  to‘pni  “oyoqlar  bilan 
tezlantirishga”  intilish  kerak.  Ayrim  ma’lumotlarga  ko‘ra,  odamning 
prokrioretsepsiv  reaksiyasi  vaqti 100  dan 160