O’zbtkiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Darsni  olib  borishning  metodik  aspekti
.  Mashg‘ulotlarni  olib 
borishda asosiy mahsuldor usullarni bilish va qo‘llay olish muhim bo‘lib, 
uni  nafaqat  yosh  murabbiylar,  balki  tajribali  murabbiylar  ham  amalga 

---

180 
oshirolmasligi  mumkin.Bu  jarayonda  quyidagilarga  e’tibor  qaratish 
maqsadga muvofiqdir.
 
 
1.  Har  bir  dars  va  har  bir  mashq  uchun  aniq  vazifalar  belgilash. 
Uning  ahamiyati  sport  mahorati  va  voleybolchilar  o‘sishi  bilan  ortib 
boradi. Vazifalar belgilanadigan, nuqson va kamchiliklar ko‘rsatiladigan 
“Texnik  tayyorgarlik”  bo‘limida  individual  yillik  va  istiqbolli  rejalar 
mazmuni va batafsilligi ta’limda muvaffaqiyat keltiradi. Dars vazifasini 
aniq tasavvur qilish – umumiy maqsadga erishish yo‘lini ko‘ra olishdir. 
2.  Darsga  tayyorgarlik  ko‘rishda  har  bir  dars  vazifalarini  hal  etish 
uchun  belgilangan  vazifalarini  samarali  yechadigan  bir  qator  foydali  va 
qiziqarli mashqlarni o‘ylash va tanlab olish juda muhim. Ularni o‘tkazish 
metodikasini  o‘ylab  olish  kerak.  Boshlovchi  murabbiy  har  bir  darsni 
o‘tkazish  rejasini  tuzib  olishi  zarur  bo‘ladi.  Ma’lumki,  tajriba  oshgani 
sayin  yozuvchizuv  ishlari  kamayadi,  lekin  darsni  olib  borish  borasida 
rejalar  tuzib  qo‘yish  kerak.  Bir  tomondan,  mashqlarni  tanlash  va  ularni 
qo‘llash  metodikasi  hisobiga  o‘qitish  samaradorligi  oshadi.  Boshqa 
tomondan  esa,  o‘yinchilar  murabbiyning  darsga  tayyorgarlik  ko‘rgan-
ko‘rmaganligini  his  qilishadi.  Bir-ikkita  yangi  mashqlar  yoki  ularni 
bajarishning  yangi  uslubi  (varianti)  darsga  yangilik  bag‘ishlaydi  va 
tayyorgarlik 
jarayonida 
ijodiy 
muhit 
yaratadi. 
Tabiiyki, 
tarbiyalanuvchilar  qiziqish  bilan  vazifalarni  bajaradi  yoki  zerikarli 
bo‘lganda  xohishsiz  harakatlanishadi.  Darsga  tayyorgarlik  jarayonini 
yangilashtirishda  har  bir  murabbiyda  bo‘ladigan  va  muntazam  to‘ldirib 
boradigan mashqlar katalogi qo‘l keladi. 
3.  Guruhlarni  tashkil  etish.  Saflanish  mashqlaridan  foydalanish. 
Darsda  tayyorgarlik  vazifalarini  bajarish  jarayonida  guruh  tartibi 
tashkilotchilik  va  yaxshi  boshqarilishini  ta’minlash  uchun  murabbiy 
tartib  mashqlarini  qo‘llash  metodikasiga  ega  bo‘lishi  kerak.  Usluksiz, 
frontal, aylana va boshqa tayyorgarlik mashqlarini bajarishda guruhlarni 
tashkil  etish  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Ba’zi  mashqlarni  uzluksiz 
uslub  (masalan,  yugurish  mashqlari),  boshqalarini  frontal  uslub,  boshqa 
mashqlarni aylana uslubda bajarish qulay. 
Tuzilmaviy  mashqlarning  asosiy  tarkibiy  qismi  guruhlarni  qayta 
tuzish  uslublari  hisoblanadi.  Ular  guruhlarni  tez  va  tartibli  bo‘lish, 
tayyorgarlik  vazifalarini  bajarish  uchun  sport  zaldagi  qulay  hududga 
joylashtirish imkonini beradi. 
Talabalar  ko‘plab  tuzilmaviy  mashqlarni  qo‘llash  metodikasini 
OTM  o‘quv  dasturiga  muvofiq  “Gimnastika”  o‘quv  fanini  to‘liq 
o‘zlashtirishadi,  lekin  ularni  sport  o‘yinlarida  qo‘llashning  o‘ziga  xos 

---

181 
xususiyatlari  mavjud.  Ularni  voleybolchilar  bilan  o‘quv  mashg‘ulotlari 
jarayonida qo‘llash mumkin, lekin voleybol, avvalo, sportning o‘yin turi 
bilan  shug‘ullanish  xususiyatini  unutmaslik  kerak.  Odatda,  tayyorlov 
mashqlarini  bajarish  o‘zini  oqlasa-da,  o‘yinchilarga  to‘g‘ri  kelmaydi. 
Murabbiy “Texnika”ga o‘rgatishda umuman har bir o‘yinchining asosiy 
(ishchi)  harakatlarini  nazorat  qilish  uchun  turli  vaqtda  mashqlarni
 
o‘zi 
bajarishi  yoki  bajartirishi  lozim.  “Marsh!”  yoki  “Diqqat,  bosh-ladik!” 
buyruqlari o‘rniga “Navbat bilan boshlaymiz!” deyish ma’qul. 
O‘z  navbatida  kutishdan  ko‘ra  ko‘plab  usullarni  frontal  uslubda 
qo‘llash,  ya’ni  qatorlashib,  1-2  o‘yinchi  shug‘ullanib,  qolganlari  kutib 
turib  bajarishlari  lozim.  Estafeta  uchun  mashg‘ulotlar  zichilgini 
oshirishda  guruhni  bir  nechta  jamoalarga  bo‘lish  kerak.  O‘yinchilar 
yugurish  va  sakrash  mashqlarini  boshlang‘ich  nuqtadan  4  ta  chap 
tomonga  saflanib  bajarishi  foydali  bo‘ladi.  Agar  mashq  murakkabroq 
bo‘lsa,  o‘yinchilar  biroz  hordiq  chiqarishadi,  yengilroq  bo‘lsa,  harakatli 
mashqlarni taklif qilish mumkin. 
Guruhda mashqlarni barcha o‘yinchilarni navbatsiz, faqatgina ruxsat 
etilgan  hordiqli  tanaffuslar  bilan  bajartirish  kerak.  Asosiy  o‘yinchilarga 
xalal  bermaslik  uchun  ba’zi  o‘yinchilarni  faqat  to‘r  oldida  qoldirish, 
boshqalarini  esa  maydonchada  uzatish  yoki  kiritish  maqsadida  qo‘shish 
mumkin emas. Shu tarzda, “zahira” o‘yinchilarning o‘ziga ishonmasligi 
va  noroziligi  shakllanib,  ularning  sport  mahorati  va  shaxs  sifatida 
shakllanishida g‘ov bo‘ladi. 
Yugurish  mashqlarida,  ayniqsa,  estafetalarda  o‘yinchilar  devor 
yaqinida  yoki  devorda  harakatlanishi  mumkin  emas,  chunki  bunday 
hollarda  devorga  urilish  va  jiddiy  jarohatlar  ehtimoli  oshadi.  Poldagi 
chiziqlar 
yoki 
ustunlardan 
foydalanish 
lozim. 
Voleybol 
mashg‘ulotlaridagi odatiy tartiblanish juft bo‘lib, uch yoki to‘rt kishilab, 
zal  bo‘ylab  (ba’zan  yoqalab)  va  saflanib  joylashtirish  sifatida  bo‘lishi 
kerak.  O‘yinchilarning  bunday  joylashishi  ommaviy  uslubda  ishlashdan 
ko‘ra samaraliroq bo‘ladi. 
4.  Darsda  samarali  psixologik  iqlimni  ta’minlash.  Ishga  ijodiy 
yondashish,  yangi  mashqlar,  ko‘tarinkilik,  darslarda  yumorning  borligi, 
o‘yinchilar  bilan  hamkorlik,  ularning  shaxsini  hurmat  qilish, 
muvaffaqiyatni  ta’minlash  tayyorgarlik  faoliyati  jarayonida  samarali 
psixologik  iqlimni  shakllantiradi.  Didaktik  vazifalardan  tashqari, 
tarbiyaviy  vazifalar  ham  hal  etiladi  –  har  bir  murabbiy  yaratilishi  zarur 
bo‘lgan ijodiy mehnat muhiti, jamoada hamkorlik va o‘zaro yordam ruhi 
mustahkamlanadi. 

---

182 
Murabbiy  mashg‘ulotlarni  shunday  tashkil  etishi  kerakki,  har  bir 
o‘yinchi  jamoa  va  murabbiy  uchun  o‘zini  qadrliligini,  hozir  bo‘lmasa, 
ertaga  jamoaning  asosiy  tarkib  o‘yinchisi  bo‘lishini  his  qilishi  kerak. 
Samarali  tayyorgarlik  faoliyati  uchun  o‘yinchilar  motivatsiyasi  alohida 
o‘rin  egallaydi.  Daniya  terma  jamoasining  mashhur  murabbiysi  Mayk 
Trollening fikricha, samarali motivatsiya o‘yinchi imkoniyatlari va unga 
qo‘yiladigan  talablarning  to‘g‘ri  nisbatini  yaratadi,  bu  esa  muvaffaqiyat 
garovi  hisoblanadi.  Past  darajali  talablar  takomillashish  jarayonini 
rag‘batlantirmaydi.  Juda  yuqori  talablar  esa  o‘yinchining  o‘z  kuchiga 
ishonmasligi va ishonchsizligiga zamin yaratadi. 
5. Joy tanlash. Mashg‘ulotlar vaqtida murabbiy sport zalida shunday 
o‘rinni  egallashi  kerakki,  toki  barcha  o‘yinchilarning  harakatini 
kuzatishining imkoni bo‘lsin. Hatto bir o‘yinchiga ham ters orqa o‘girib 
turish  mumkin  emas.  Bundan  murabbiyning  o‘zi  o‘yinchilarga  o‘yin 
uslubini namoyish etish yoki guruh o‘rtasida turib mashqda ishtirok etish 
holati  istisno  hisoblanadi.  Oxirgi  holatda  murabbiy  nazorat  uchun 
boshini burishi mumkin. Bu qoidalar sport zalida barcha ishtirokchilarni 
muntazam  kuzatish,  yosh  o‘yinchilarni  jarohatlardan  ogohlantirish, 
ko‘nikmalar jarayonini nazorat etib, hammaga uslubiy yordam ko‘rsatish 
imkonini  beradi.  Bu  qoidalar  murabbiyning  zalda  zaruriy  siljishlari 
vaqtida ham buzilmasligi kerak. 
Bir  yoki  bir  nechta  o‘yinchilarga  uslubiy  yordam  ko‘rsatib, 
murabbiy 
guruhga 
yuzlanishi, 
periferik 
nigohi 
bilan 
barcha 
ishtirokchilarni  kuzatib  turishi  lozim.  Bu  tayyorgarlik  faoliyati 
samaradorligini oshiradi va ehtimoliy jarohatlar oldini oladi. 
6.  Beriladigan  buyruqlar.  Tayyorgarlik  mashg‘ulotlarini  o‘tkazish 
vaqtida  guruhni  yaxshi  tashkil  etish  uchun,  ayniqsa,  yangi  va  yosh 
o‘yinchilar  bilan  ishlaganda  murabbiy  barcha  buyruqlarni  bilishi  va 
undan to‘g‘ri foydalana olishi shart. Safdagi buyruqlarni aniq va baland 
tovushda,  urg‘uni  zarur  so‘zga  qo‘yib  va  biroz  tik  holatda  turib  berishi 
kerak.  Aksariyat  buyruqlar  va  saflanish  uslublari  “Gimnastika”  o‘quv 
fanida berilgan. 
O‘sib  kelayotgan  o‘yinchilar  bilan  ishlashda  erkinroq  tartibda, 
hisobsiz  o‘tkaziladi.  “To‘xta!”  buyrug‘i  yoki  mashqni  to‘xtatuvchi 
hushtak  ovozidan  keyin  murabbiy  uni  hamma ko‘radigan  joyda bo‘lishi 
kerak.  Kichik  tanaffus  vaqtida  murabbiy  aytayotgan  fikrlarni  barcha 
o‘yinchilar  eshitadigan  jimlik  yaratish  kerak.  Agar  murabbiy  tovushi 
zalda taralib, yomon eshitilsa, u uslubiy ko‘rsatmalar uchun xatti-harakat 
yoki buyruq bilan o‘yinchilarni yoniga chaqirishi mumkin. 

---

183 
Mashqlar  tushuntirilgach,  ularning  aksariyatini  bir  vaqtda  emas, 
balki  turli  vaqtda  bajarish  kerak.  “Har  kim  har  xil  bajaradi!”  buyrug‘i 
oxirgi  bo‘g‘inga  urg‘u  bermay  aytiladi.  Shunday  qilinganda,  murabbiy 
turli  voleybolchilarning  o‘rganilayotgan  uslubni  ko‘p  marotaba 
bajarilishini ko‘ra oladi va ularga yordam beradi. 
7.  Ko‘rgazmalilik  asosiy  tamoyili  tatbig‘i  sifatida  o‘yin  uslublari 
taqdimoti.  Yosh  sportchilarga  eng  katta  uslubiy  yordamni  murabbiy  va 
o‘yinchilar  tomonidan  bajarilgan  mashqlar  ko‘rgazmasi  ko‘rsatiladi. 
Tayyorgarlik  mashg‘ulotlarining  bunday  tashkil  etilishi  tartibga 
chaqiradi  va  o‘qishga  qiziqishini  oshiradi.  Buning  ustiga,  istalgan 
o‘yinchi  xatti-harakatlarini  tez  yozib,  ko‘rsata  oladigan  zamonaviy 
videotexnika 
harakat 
va  holatlarning 
samarali 
mexanizmlarini 
mustahkamlash, o‘z  vaqtida xatolarni tuzatish, uning sonini kamaytirish 
imkonini beradi. 
8.  Yangi  kelgan  o‘yinchilar  e’tiborini  va  qiziqishini  faollashtirish 
uslublari  o‘qitish  jarayonini  tezlashtiradi.  O‘qitishda  muvaffaqiyat 
ta’minlanib,  mashg‘ulotlarda  o‘yin  va  musobaqa  elementlari  mavjud  
bo‘lsa,  unga  qiziqish  oshadi.  Agar  bolalarga  darslar  qiziqarli  bo‘lsa, 
o‘rganishni istashsa, yangilik, ko‘rgazmalilik elementlari mavjud bo‘lsa 
va ular oldinga siljiyayotganini sezishsa, darslarga e’tiborli bo‘lishadi. 
Mashg‘ulotlarda  murabbiy  nutqi  qisqa,  mazmunli,  ko‘rgazmali  va 
ishontiradigan  bo‘lishi  kerak.  Uzoq  vaqt  zerikarli  tarzda  gapirish  shart 
emas,  axir  bu  ma’ruza  emas,  amaliy  mashg‘ulot.  Uslubiy 
ko‘rsatmalarning 
asosiylarini 
mashqlar 
bajarilib 
bo‘lguncha 
shakllantirish  kerak.  Nutq  va  xatti-harakatning  his-tuyg‘uli  bo‘lishiga 
e’tibor  qaratish  lozim,  so‘zlarning  emotsionalligi,  to‘g‘ri  tuzilgan 
jumlalar mantiqan ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. 
9.  Guruhdagi  umumiy  tartib  talabchanlik  va  qat’iy  talab  hisobiga 
emas,  balki  mashg‘ulotlarning  to‘g‘ri  tashkil  etilganligi  hamda  qiziqarli 
shakllantirilganligiga,  shuningdek,  ishni  tushunib  borish  natijasida  yosh 
sportchilar  muvaffaqiyati uchun  qulay  sharoitlar  yaratish,  murabbiyning 
har  bir  ishtirokchini  mohirlikni  oshirishga  unday  olish,  diqqatini  torta 
bilish  qobiliyatiga  ham  bog‘liq  bo‘ladi.  Agar  bolalar  mashg‘ulotlarga 
bayramga  borgandek  borishsa,  o‘rgatishda  muvaffaqiyat  ta’minlangan 
hisoblanadi. 
Agar  mashqlar qiziqish,  yangilik, musobaqa  va  o‘yinlar  elementlari 
bilan  boyitilsa,  bu  kabi  mashg‘ulotlarning  samarasi  oshadi.  Bunday 
yondashuv  doirasida  murakkab  yuklamalar  va  yuqori  intensivlik 
osonlashadi. 

---

184 
10.  Bolalar  bilan  ishlashda  tez-tez  boshqa  mashg‘ulotlar  va 
mashqlardan  foydalanish  yaxshi  samara  beradi.  Murabbiyning  artistlik 
qobiliyati,  uning  yuqori,  shuningdek,  ko‘tarinki  muloqot  bilan  qorilgan, 
mashqlarning  oddiy  va  tushunarli  logik  talqini,  nutqning  emotsional 
bo‘yog‘i  voleybol  o‘yini  uslublarini  samarali  o‘rganish  va  o‘yinchilar 
sport  mahoratining  oshishiga  olib  keladi.  Bunday  dars  o‘tkazishda 
mashg‘ulot natijasi ancha yuqori bo‘ladi. 
11. Yuklamalarni taqsimlash. O‘yinchilar charchaganlarida diqqatni 
jamlash 
qobiliyati 
pasayadi, 
shu 
sababli 
murakkab 
uslublar 
mashg‘ulotning 
boshida 
o‘rgatilishi 
kerak. 
Shuningdek, 
mashg‘ulotlarning  yakuniy  bosqichida  emotsional  “soflik”  darajasi 
pasayishini  hisobga  olib,  o‘ta  intensiv  va  davomiy  mashqlarni 
bajarishiga  yo‘l  qo‘ymasligi  zarur.  Mashg‘ulotlarning  asosiy  qismida 
o‘yinchilarga  ko‘pincha  jismoniy  va  emotsional  kuch,  shuningdek, 
mashqlarni  bajarish  uchun  diqqatni  jamlash  yetishmaydi,  u  qanchalik 
ko‘p  miqdorda  bo‘lsa,  qizib  olish  vaqti  shunchalik  uzunroq  va 
intensivroq bo‘ladi.  
Inventar.  Turli  qo‘shimcha  odatiy  zaruriy  inventarlar  (to‘plardan 
tashqari)    jamoaning  barcha  ishtirokchilari  turli  mashqlarni  bajarishi 
uchun  yetarli  bo‘lishi  kerak.  Turli  qo‘shimcha  jihozlardan  foydalanish 
guruhni  yaxshiroq  tashkil  etish,  yangiligi  va  murakkabligi  hisobiga 
mashqlarga qiziqishni oshirish, o‘rganish sifatiga yordam beradi.