O’zbtkiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

ms 
gacha,  ekstiroretsiptor 
reyaksiyasi  esa  200-250 
ms 
gacha  teng  bo‘ladi.  Yuqorida  bayon 
etilganidan  kelib  chiqib,  aniq  harakatlarning  “oltin  qoidasini” 
shakllantiramiz.  
Aniq  harakatlarni  boshqarish  jarayonida  sportchi  ta’sir  kuchining 
ahamiyatini  kamaytirishga,  uning  ta’sir  vaqti  va  yo‘lini  ko‘paytirishga 
intilishi  zarur.  Biroq,  kuch  va  vaqtni  cheksiz  oshirish  mumkin  emas  – 
ularni  harakat  sharoitlari  va  o‘yinchining  tayanch-harakat  apparati 
tuzilish xususiyatlari bilan solishtirish lozim, bu burchak harakatlarining 
cheklangan  amplitudasiga  ega  bo‘lgan  fizik  mayatniklar  tizimi  kabidir. 
Uzatishni  tashlanishga  aylantirmaslik  kerak  –  bu  “o‘yin  qoidalarida” 
taqiqlangan. 
Shuningdek,  ikki  qo‘llab  yuqoridan  uzatishni  bajarish  jarayonidagi 
qo‘l  barmoqlarining  to‘p  bilan  o‘zaro  ta’sirining  har  xil  usullari 
shakllanishida, 
aniqlikni 
ta’minlash 
nuqtai 
nazaridan, 
kuch 
qo‘shilishining  ayrim  geometrik  qonuniyatlarini  qarab  chiqish  muhim 
hisoblanadi.  Turli  malaka  va  mavqedagi  voleybolchilarni  maxsus 
o‘rgatishda,  olingan  fotosuratlardan  foydalanib,  to‘pni  egallash  va 
ishlashning unga yaqin turli usullarni aniqlashga erishiladi. 
To‘p bilan ishlash sifati va buning oqibatida uzatish aniqligi ham hal 
qiluvchi  darajada  qo‘l  barmoqlarining  to‘p  bilan  o‘zaro  ta’sirlanuvchi 
jarayondagi holati bilan aniqlanishi ma’lum bo‘ldi. Uzatishda to‘pga qo‘l 
barmoqlarining  joylashish  usuli  barqaror  omil  bo‘lib,  u  sinaluvchining 
har bir yangi urinishlarida ham o‘zgarmasdan qoldi. 
Qo‘l  barmoqlari  joylashuvining  har  xil  usullari  o‘yinchiga  uzatish 
aniqligini belgilovchi o‘zaro ta’sir vaqti, to‘pning tezlanish yo‘li kattaligi 
va  unga  ta’sir kuchining  asosiy  o‘lchamlarini  boshqarishni ta’minlaydi, 
ya’ni  himoyalovchi  o‘yinchiga  aniq  harakatlarning  “oltin  qoidasi”ni 
amalga  oshirish  imkonyatlarini  taqdim  etadi.  To‘pni  ikki  qo‘llab 
yuqoridan  olish  usuli  bo‘yicha  u  bilan  ishlash  jarayonida  aniqlangan 
barcha uzatish variantlarini ikki guruhga ajratish mumkin: 
1-guruh.  To‘p  qo‘l  barmoqlari  bilan  bir  tomondan  ushlanadi. 
Uzatishda  panjalarning  aylanish  o‘qi  to‘pning  bir  tomonida  –  yuqoriga 
uzatishda pastga joylashadi. To‘pga tezlanish berish bo‘yicha barmoqlar 
harakati otiluvchan bo‘ladi. 

---

102 
2-guruh.  To‘p  ikki  tomondan  qo‘lga  olinadi:  Har  bir  qo‘lning 
natijalovchi vektor kuchlari ham ikki tomondan ta’sir etadi. Bunda to‘pni 
tezlantirish bo‘yicha harakat asosan itarib yuborish ko‘rinishida bo‘ladi. 
Uzatishda  to‘pga  kuch  qo‘yishning  ikki  usulini  oddiy  geometrik 
tahlil  qilish  ikki  tomonlama  ishlash  usuliga  afzallik  berish  lozimligini 
ko‘rsatadi.  To‘pga  tezlanish  berishda,  ikki  tomonlama  usulda  ikki 
qo‘llab,  chamalovchi  kuch  chiqishi  vektori,  har  bir  vaqt  bo‘limida  to‘p 
uchishini  talab  etuvchi  trayektoriyasi  mos  tushadi  (6-rasmdagi 
b
 
chizmada), bu uzatish aniqligini oshiradi. 
To‘pga  kuch  qo‘yish  usullarida,  bir  tomondan  natijalovchi  kuch 
vektori burchak siljishiga ega bo‘ladi, buning natijasida, to‘pga tezlanish 
berish jarayonida u faqat bir martagina, vaqtning qandaydir bir lahzasida, 
o‘tishning  kerakli  trayektoriyasiga  mos  tushadi.  Bunday  moslikni 
ta’minlash  qiyin,  bu  uzatish  aniqligiga  ta’sir  ko‘rsatadi  (6-rasmdagi 
a 
chizma).