O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Tarixshunoslik 
Er. avv.V asrda jamiyat taraqqiyotiga 
bag’ishlangan alohida ilmiy bilimlar sohasi tarix fani 
paydo bo’ldi. Uzoq
vaqt turli o’lkalarda bo’lgan 
Gerodot (er. avv. 485-425-yillar atrofida kichik 
Osiyodagi Galikarnas shahrida tug’ilgan) ilk bor 
ko’rgan va eshitgan voqealarini ma’lum bir tizimga 
solib hikoya qilishga kirishdi. U o’zining 9 jildli 
odatda “Tarix” (yunoncha Istoriya-“Tasvir” ma’nosini 
bildiradi.) yoki “Muzalar” deb ataladigan tarixiy 
asarini asosan yunon-fors urushlariga bag’ishladi, 
lekin bayon qilish davomida muallif Misr, Eron, 
skiflar tarixiga ham murojaat qiladi. “Tarix otasi” ning 
mushohadasi to’la an’anaviy bo’lib, tarixda ezgulikni 
taqdirlovchi, yovuzlikni jazolovchi ilohiy adolatni 
qurdi. Gerodot insonlar faoliyatida xudolarning 
ishtirokiga shubha qilmadi. 
Agar Gerodot “Tarix otasi” deb hisoblansa uning 
kichik zamondoshi afinalik Fukidid haqiqiy 
tarixshunoslik fanini asoschisidir. Uning “Peloponnes 
urushlari tarixi” asari afsonaviy va haqiqiy voqealarni 
quruq bayon qilishdek Gerodotga xos bo’lgan bayon 
qilishni aksi bo’lgan haqiqiy tarixiy tadqiqot edi. 
Fukidid tarixchilar ichida birinchi bo’lib, tarixiy 
voqealarni, ularni harakatga keltiruvchi kuchlari, 
taraqqiyot yo’llari bilan o’zaro aloqada ko’rishga 
harakat qildi. Voqealarning sabablarini o’rganish 

---

615 
uchun siyosiy voqelikni ilmiy tahlil qilish usullarini 
qo’lladi. Fukidid xudolarni tarix doirasidan chiqardi. 
U tarixni xudolar emas, balki kishilar o’z faoliyatlari 
bilan yaratadilar deb hisoblar edi. Kishilarning 
“tabiati” hamma vaqt qonun va shartnomalardan 
kuchliroq bo’ladi. Kishilarning qiyofasi va uning 
ko’rinishlari Fukidid uchun shu davr jamiyatini 
voqeligini tushinish uchun yetarli edi. Gerodot va 
Fukidid yunon polislarining fuqarolarini o’z 
ozodligini himoya qilishi, vatanparvarlik va o’zini 
qurbon qilishdek qahramonlik kurashiga murojaat 
qiladilar. Tarixshunoslikda Fukidid an’analarini 
tarixchi Ksenofont(er. avv. IV asr) davom ettirdi. 
Uning “Anabasis”, “Lakedemon politiyasi”, 
“Kiropediya”, “Agesilay”, “Daromadlar to’g’risida” 
asarlarida o’sha davr yunon dunyosining siyosiy, 
iqtisodiy-ijtimoiy hayoti aks etadi. 
Er. avv. V asrda yunon dunyosida yuz bergan 
kuchli siyosiy jarayonlarni tahlil qilgan, shu davrning
siyosiy arboblari Femistokl va Perikl kabi afinalik 
demokratiya yo’lboshchilarini ayovsiz tanqid ostiga 
olgan siyosiy adabiyotlar yuzaga keldi. Shunday 
adabiyotlardan biri er. avv. 430-yillar atrofida
“Afinani boshqaruvi to’g’risida” risolasi paydo bo’ldi. 
Kritiyning “Lakedemeon politiyasi”da Sparta jamiyati 
qurilishi ko’klarga ko’tarildi, Afina demokratiyasiga 
salbiy nazar bilan qaraldi. 

---

616