O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi

Aziq-awqat shinjirlari apiwayi emes. Aziq-awqat shinjirlari haqinda oylar ekanbiz, olardi quraytin darejeler bir-birinen quramali shegaralangan siziqli toplamlarda jaylasgan dep taxmin qiliwimiz mumkin. Biraq, tabiatda biz bir dareje bir neshe darejeler menen o'zara baylanista bolip, shinjirdi tarmaqqa uxsatip qoyiwin aniqlaymiz.
Aziq-awqat shinjirlari qisqa. Aziq-awqat shinjirlarin ko'rip shigip atirganda, biz olardin bir neshe darejelerden ibarat ekenligin ko'rip atirmiz - olardin ayrimlari bes baylanis yaki onnan pasrek. Antarktika tarmag'indagi siyaqli ayrim bir arnawli shinjirlarda jeti den artiq baylanis bar.
Sonin ushin izertlewshiler az mugdardagi trofik maydanlarnin bar ekenligi guman astina aliwdi. Temaga tiyisli oylar tomendegiler:
Energiya gipotezasi. Usi sheklewdin uzinligin tusintiriw ushin eki oy bar. Birinshisi, "energiya gipotezasi" dep ataladi, bul jerde shinjirdin tiykargi sheklewshi energiyani bir darejeden ekinshisine otkiziwdin paydasizligi. Usi orinda aldingi babda aytip o'tilgen 10% gipotezani esge oliw kerek. Aldingi gipotezani taxmin qilganimizdan son, usi aymaqtagi fotosintez qiliwshi organizmler tarepinen joqari onimdarligi joqari bolgan ekodizimlerde shinjirlar uzinraq boladi, sebebi ol baslagan energiya ulken.
Dinamik turaqliliq gipotezasi. Ekinshi gipoteza dinamik turaqliliq penen baylanisli ham shinjirlardin qisqa boliwin usinadi, sebebi olar uzinraq shinjirlarga qaraganda ko'birek turaqliliqti ta'minleydi. Eger tomengi maydanlarda populyatsiyanin keskin tebreniwi juz berse, biz aymaqliq trofik maydanlardin joq bolip ketiwin yaki azayiwin tabiwimiz mumkin. Qorshagan ortaliq o'zgeriwshenligine kobirek biyim bolgan ortaliqta, joqari darejedegi jirtqishlar jana olja tabiw ushin plastikke iye boliwi kerek. Bunnan tisqari, shinjir qansha uzaq bolsa, dizimnin tikleniwi qiyin boladi.
Daliller.Izertlewshiler tarepinen toplangan mag'liwmatlardi esapqa algan halda, itimal gipoteza energetik gipoteza bolip ko'rinedi. Manipulyatsiya tajriybeleri arqali birlemshi onimdarli aziq-awqat shinjiri uzunligina mutanasib rawishte ta'sir qiladi degen juwmaqqa keldi.
Biomassa túsinigi. Ekosistemada zatlardıń úzliksiz dáwirlik aylanısı, sonday aq, energiyanıń baǵdarlanǵan aǵımı júz beredi. Bunıń nátiyjesinde organizmler biomassası payda boladı. Tariyxıy rawajlanıw procesinde bar ekosistemada jámlengen, barlıq tiri organizmler (organikalıq zatlar)diń ulıwma muǵdarı ekosistema biomassasın quraydı. Ósimlikler biomassası fitomassa, haywanlar biomasası zoomassa delinedi. Ekosistema biomassası qurǵaqlıq ekosistemalarında maydan birliginde qurǵaq organikalıq zat massası birligi menen: g/m2, kg/m2, kg/ga, t/km2, suw háwizi ekosistemalarında kólem birliginde kórsetiledi. Producentler quyash energiyası esabına birlemshi ónimdi payda etedi hám qabıl qılınatuǵın quyash energiyasınıń bir bólimin biomassada toplaydı. Ekosistema
biomassası hám onıń biologiyalıq ónimdarlıǵı bir-birinen keskin parıqlanadı. Ekosistemada organikalıq zattıń payda bolıw tezligi biologiyalıq ónimdarlıq delinedi. Ónimdarlıq waqıt birliginde (saat, sutka, jıl), maydan birliginde (kvadrat metrlar, gektar) yamasa kólem birliginde (suw ekosistemaları ushın litrlerde, kub metrlerde) sintezlengen biomassa muǵdarı menen kórsetiledi. Toǵaydaǵı organizmlerdiń ulıwma biomassası jıllıq ósiw – ónimdarlıǵınan ádewir kóp boladı. Háwizde fitoplanktonnıń ulıwma biomassası onsha kóp emes, biraq fitoplankton tez kóbeyiwi esabınan úlken tezlikte ónim payda etedi. Tikleniwi hám jańalanıwı ushın qaysı zat ham energiyadan paydalanıwına qarap, ekosistemada birlemshi hám ekilemshi ónimdarlıq ajıraladı. Bunda payda bolatuǵın ónim sáykes túrde birlemshi hám ekilemshi delinedi. Fotosintez yamasa xemosintez procesinde avtotrof organizmler (producentler) tárepinen mineral zatlardan payda bolatuǵın biomassa birlemshi ónim delinedi. Organikalıq zatlardıń tiykarǵı bólimin jasıl ósimlikler quraydı. Quyash energiyasınıń 100% ten shama menen 1% i xlorofill tárepinen ózlestiriledi ham organikalıq molekulalar sintezinde paydalanıladı (quyash energiyasınıń qalǵan 99% i qaytarıladı, ıssılıqqa aylandırıladı yamasa suw puwlanıwına jumsaladı). Bunnan kórinip turıptı, quyash energiyasınıń organikalıq zatlar ximiyalıq baylanısları energiyasına aylanıw nátiyjeliligi ortasha 1% ti quraydı.
Bunday nızamlıq «1% qaǵıydası» dep ataladı. Birlemshi ónimdarlıq ekosistemanıń eń tiykarǵı qásiyeti. Onda toplanǵan energiya barlıq konsumentler jáne reducentlerdiń jasawı hám tirishilik proceslerinde jumsaladı. Geterotrof organizmler azıqtıń bir bóliminen tirishilik iskerligin támiyinlewge, qalǵan bóliminen óz denesin qurıwda paydalanadı. Konsumentler hámreducentler tásirinde organikalıq zatlardıń tarqalıwınan payda bolǵan biomassa ekilemshi ónim delinedi.
Hár qanday ekologiyalıq sistemanıń tiykarın azıq shınjırı quraydı. Ekologiyalıq
sistemalardaǵı azıq shınjırı producentler, konsumentler hám reducentlerden ibarat. Azıq shınjırındaǵı producentlerdi fotosintez hám xemosintezdi ámelge asıratuǵın avtotrof organizmler quraydı. Konsumentler bolsa awqatlanıw quramına qarap bólinedi, olardıń 1-dárejesin ósimlikjewshi haywanlar (birlemshi paydalanıwshılar), 2-hám 3-dárejesin góshjewshi haywanlar (ekilemshi hám úshlemshi paydalanıwshılar), reducentlerdiń organikalıq qaldıqların mineral zatlarǵa shekem tarqatatuǵın saprofit organizmler quraydı.