O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi a`jiniyaZ atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti Ximiya-ekologiya kafedrasi

Tema: Mug`dar anlizi ha`m onin` usillari

REJE:

1. 
   Mug`dar analizinin` waziypalari.
   
2. 
   Mug`dar analizinin` zamanago`y usillarinin` klassifakatsiyasi.
   
3. 
   Optikaliq usillar.
   
4. 
   Xromatografiyaliq usil
   
5. 
   Ximiyaliq analiz usillari.
   

Tayanish so`zler: Mug`dar analiz, sorbent, diffuzion tok, radiaktiv impuls, submikromug`dar analiz, gravimetriyaliq analiz, titrimetriyaliq analiz, gazolyumetriyaliq analiz, optik usil, radiospektroskopiyaliq usil, atom adsorbtsiyasi, lyuminitsent, rentgen spektr analiz, magnit spektroskopiya, sho`ktiriw, filtrlew, sho`kpeni juwiw.

1. Mug`dar analizinin` waziypalari.

Biz Sizler menen o`tken bullimimizde kationlardin` ha`m anionlardin` sipat reaktsiyalari ha`m de qurg`aq duzdin` analizi haqqinda aytip o`ttik. Endigi waziypamiz usi kation ha`m anionlardi mug`darliq jaqtan analiz qiliwdan ibarat. Aniqlaw na`tiyjeleri tiykarinan gramm, milligramm ha`m protsent mug`darlar menen sipatlanadi. Mug`dar analizinen paydalanip, birikpelerdegi eritpelerdin` qatnaslarin, eritpedegi zattin` erigen mug`darin aniqlaw mu`mkin.

Misal ushin, neftp ha`m gaz quramindag`i uglerod yaki vodorod mug`darin aniqlaw mu`mkin. Awil xojalig`inda topiraqtag`i aziq zatlar yag`niy R<sub>2</sub>O<sub>5</sub> yaki K<sub>2</sub>O nin` mug`darlari esaplap tabiladi. Mikroelementlerdin` mug`dari, o`simliklerdegi qant mug`dari mug`dar jaqtan analiz qilinadi.

Mug`dar analizi paydali qazilmalar tabiw jumislarinda, metallurgiya ha`m ximiyaliq texnologiyada, biologiyaliq ha`m agronomiyaliq ximiyada, topiraqtaniwda ha`m o`simlikler fiziologiyasin u`yreniwde ha`m de basqa ko`plegen tarawlarda paydalaniladi.

Hazirgi ku`nde mug`dar analizi aldinda xalq xojalig`in rawajlandiriwda a`sirese, sanaat ha`m diyxanshiliqta, qimbat metallardi tabiwda, quraminda azg`antay bolsa da basqa metallardin` mug`darin esaplawdag`i siyaqli u`lken waziypalar turipti. Biologlar ushin mug`dar analizi haywan ha`m o`simlikler organizmin mug`dar jaqtan aniqlawda u`lken ja`rdem beredi.

2. Mug`dar analizinin` zamanago`y usillarinin` klassifikatsiyasi.

Zamanago`y mug`dar analizi usillari o`lshengen ko`rsetkishlerine qarap turip bir neshe klasslarg`a bo`linedi:

a) eritpedegi reaktivtin` mug`darina qarap

b) elementtin` spektral siziqlarina qarap

v) infraqizil ha`m ulptrafiolet nurlaniwina qarap

g) jaqtiliqtin` tarqaliwina qarap

d) eritpenin` elektr o`tkizgishligine qarap

e) sorbentlerdin` adsorbtsiyalaniw qa`siyetine qarap

j) elektrod potentsialina qarap

k) diffuzion tok mug`darina qarap

l) radioaktiv implpsler mug`darina qarap.

Analiz qa`siyetlerine qarap turib barliq analiz usillari klassifikatsiyalang`an.

0,05 - 0,5 gr makro mug`dar analiz

0,01 - 0,05 yarimmikro mug`dar analiz

0,1 - 10 mg mikro mug`dar analiz

10 - 100 mkg ulptramikro mug`dar analiz

10 mkg dan kishi bolsa submikromug`dar analitz deb aytiladi. Bunnan tisqari mug`dar analizi ximiyaliq, fizikaliq ha`m fiziko-ximiyaliq analizlerge bo`linedi. Ximiyaliq metodlarg`a gravimetriyaliq, titrimetriyaliq, gazovolyumetriyaliq usillar kiredi. Fizikaliq ha`m fiziko-ximiyaliq usilg`a bolsa, instrumentler menen alip barilatug`in analizler kiredi.

3. Optikaliq usillar.

Analizdin` optikaliq ha`m radiospektroskopiyaliq usillari.

Bul usil analiz qilinip atirg`an zatti optikaliq ko`rsetkishlerine qarap esaplawga tiykarlang`an usil bolip esaplanadi. Jaqtiliq energiyasinin` jutiliwi yaki qaytiwi bul usilda tiykarg`i orin tutadi. Bul usilg`a emission spektral analiz, fotometriyaliq usillar, jalin fotometriyasi, atom-adsorbtsion ha`m lyuminitsent usillar, rentgent spektr analizi, magnit spektroskopiyalar kiredi.

Qisqasha ha`r bir usilg`a toqtaymiz:

a) Emission spektral analiz: bul usil tu`rli zatlardin` nurlaniw spektrlerin u`yreniwge yaki emission spektrlerdi u`yreniwge tiykarlang`an.

Emission spektroskopiya, analiz qilinip atirg`an zattin` u`lgisin gaz gorelkasi jalininda 2000-3000 S da elektr ag`iminda 5000-5000 yaki joqari ku`shleniw ushqininda 5000-15000 S da jag`iladi. Sonin` ushin analiz qilinip atirg`an zat puwlandiriladi ha`m o`zin payda etken ion yaki atomg`a dissotsiatsiyalanadi. Usi paytta usi ionlar qozg`an jag`dayda bolip, emission spektrler beredi. Usi zattan shig`ip atirg`an gazlar yaki puwlar spektroskop prizmasi arqali puwlandiriladi. Sol sebepli bir qatar ren`li siziqlar baqlanadi ha`m bul siziqlar spektorlar delinedi.

Sizi3li spektorlar xar bir elementler ushin turakli spektr sizi3larina iye xam bular anik bir tol3in uzinliklarina xam terbeliu jiyiligine iye. Usi sizi3larga karap zat kuramindagi elementlerdi aniklau mumkin. Emission spektral analizdin 2 t6ri bolip, mugdar xam yarim mugdar analiz dep ataladi. Bul t6rler aniklaniu darejesine karap bir birinen park kiladi.

4. XROMATOGRAFIYaLIQ USILLAR

Bul analizdi 1903 yili M.S,Tsvet using`an. Bul usil strukturalari bir-birine jaqin zatlardin` sorbentge jutiliwina tiykarlang`an. Sonin` ushin sorbent kalonkalarg`a toltiriladi ha`m aniqlanip atirg`an zat eritpesi kalonkadan o`tkiziledi. Olar bir neshe tu`rlerge bo`linedi: yag`niy yonlaniw, jikleniw, juqa qatlam, adsorbtsiya, sho`kpe, gaz-suyuqliq xromatografiyasinan ibarat.

Tekserilip atirg`an zattin` spektrlarinin` qantay jutiliwin baqlaydi. Ha`r qaysi zat aniq bir jaqtiliq mug`darin jutadi. Bul bolsa, analiz qilinip atirg`an zattin` tabiyatina, kontsentratsiyasina baylanisli boladi. Usig`an tiykarlanip absorbtsion spektroskopiya ja`rdeminde zatti sipat ha`m mug`darliq jaqtan aniqlaw mu`mkin. Absorbtsion analizdin` o`zi spektrofotometriyaliq ha`m fotometriyaliq usillarg`a bo`linedi.

Analizdin` elektroximiyaliq usillari bir neshe usillarg`a bo`linedi:

a) potentsiometriya

b) konduktometriya

v) polyarografiya

g) ampermetriya

d) kulonometriya

5. XIMIYaLIQ ANALIZ METODLARI.

a. Gravimetriyaliq analiz.

Bul usil en` eski ha`m klassikaliq usil bolip, juda aniq analiz usili bolip esaplanadi. Bul usil analiz qilinip atirg`an u`lgiden o`lshep alip analiz qiliwg`a tiykarlang`an.

b. Ko`lemlik analiz.

Titrimetriyaliq analizde zat ajiralip shiqpaydi ha`m o`lshep alinbaydi. Aniq aling`an komponentke sarplang`an reaktiv ko`lemine qarap turip aniq analiz qilinadi. Bul analizde titrlengen eritpelerden paydalaniladi.

Titr deb, 1 ml eritpede erigen zattin` grammlar mug`darina aytiladi. Analiz qilinip atirg`an eritpege titrant-eritpeden tamshilatip quyiwg`a titrlew delinedi. Titrlew protsessinde reaktivten artiqsha mug`darda isletiwge bolmaydi. Ekvivalent tochka, indikatorlar ja`rdeminde aniqlanadi.

Ko`lemlik analizdin` bir neshe tu`rleri bar:

a) Neytrallaw metodi. H⁺+OH=H₂O

b) Sho`ktiriw metodi Ag⁺+Cl^-=AgCl

v) Kompleks payda boliw metodi

g) Okisleniw-qa`lpine keliw metodi

1. Permanganometriya

2KMnO₄ + 10FeSO₄ + 8H₂SO₄ = 5Fe₂(SO₄)₃ + K₂SO₄ + 2MnSO₄ + 8H₂O

2. Yodometriya I₂ 2I^-1
2I^-1 I₂

3. Xromatometriya : K₂Sr₂ O₇

Titrimetriyaliq metod ushin u`sh tiykarg`i na`rse kerek. Yag`niy isshi titrlengen eritpe, sa`ykes keletug`in indikator, reaktsiyag`a kirisiwshi zatlardi aniq o`lshengen ko`lemleri. Titrlengen isshi eritpeler kontsentratsiyasin sipatlaw usillari to`mendegiler: normal, molyar, molyalp, protsent kontsentratsiya.

Tayarlang`an ha`m titri aniqlang`an eritpeler.

a) Tayarlang`an eritpeler T=G/V gr/ml

G - aling`an u`lgi

V - eritpe ko`lemi

Misal: NaOH = 40 gr 1 l da eriydi.

E_NaOH=40/1=40 gr-ekv

T=40gr/1000 ml=0.4 g/ml

Du`zetiw koeffitsienti

haqiyqiy aling`an u`lgi

K= ------------------------------------

teoriyaliq esaplang`an u`lgi

b) Titri aniqlang`an eritpeler

Tekserilip atirg`an zat quramindag`i elementlerdi aniqlaw protsessi birin-ketin bajariladigan bir qansha basqishtan ibarat, bunda u`lgi ajiratib aliwda u`lgini ta`rezide o`lshewde sho`ktiriw yaki filtrlewde yaki sho`kpeni juwiwda qa`teliklerge jol qoyiw mu`mkin. Sonin` ushin olar aldinnan esapqa alinadi ha`m esaplaw paytida formulag`a du`zetiw kiritiledi yaki qa`telikti shetlep o`tiw sharalari ko`riledi. Barliq qa`teler mug`dar reaktsiyanin` toliq a`melge aspawi, sho`kpenin` toliq emes eriwi yaki onin` qizdiriliwi protsessinde paydar bolatug`in kemshilikler sebepli payda boladi. Bunday qa`teler metodikaliq qa`teler delinedi.

Operativ qa`teler analiz o`tkizip atirg`an studenttin` jetiskenligine ha`m analitikaliq operatsiyalardin` qanday da`rejede diqqat penen orinlawina baylanisli. Bunday qa`teler sho`kpeni jeterli da`rejede juwmag`anliqtan yaki ha`dden tisqari ko`p juwiw, sho`kpeni normadan artiq temperaturada qizdiriw, temperaturasi jay temperaturasina ten`lesip u`lgermegen sho`kpeni ta`rezide o`lshew na`tiyjesinde kelip shig`adi. Analiz o`tkiziwde operatsiyalardi tuwri ha`m puxta orinlap, operativ qa`telerdi kemeytiriw mu`mkin.

Turaqli qa`telerdin` sebeplerinin` biri ta`rezilerdin` nasazlig`i ha`m reaktivlerdin` pataslang`anlig`i boliwi mu`mkin.

Tosattan bolg`an qa`telerdin` sebeplerin aldindan bilib bolmaydi. Olardin` ju`zege keliwine quritiw shkafi yaki mufel pechp temperaturasinin` keskin o`zgeriwi, tekserilip atirg`an eritpege jat qosimtalardin` tosattan tu`siwi siyaqlilar sebep boladi. Tosattan bolg`an qa`telerdin` aldin aliw maqsetinde 2 parallel analiz o`tkiziledi. Bunda bir-birine jaqin na`tiyjeler alinadi ha`m olardin` ortasha arifmetikaliq ma`nisi analiz na`tiyjesi sipatinda qabil qilinadi.

Mug`dar analizinde jol qoyiliwi mu`mkin bolg`an qa`teler absolyut ha`m salistirmali qa`telerge ajiraladi.

Absolyut qa`te analiz na`tiyjesinde elementtin` tabilg`an mug`dari menen tekserilip atirg`an zat quramindag`i elementtin` haqiyqiy mug`dari arasindag`i parqti sipatlaydi.

Salistirmali qa`te absolyut qa`tenin` ma`nisinin` analiz na`tiyjesinde aliniwi za`ru`r bolg`an ma`nisine qatnasi menen aniqlanadi. Aling`an na`tiyjeni 100 ge ko`beytip salistirmali qa`te protsentlerde sipatlanadi.

Analiz qilinatug`in zattin` aniq o`lshemi suwda yaki basqa eritiwshide eritilip, aniq bir sho`ktiriwshi element menen sho`ktiriledi. Aling`an sho`kpe filtrlenedi, juwiladi, quritilip, qizdirilip, onnan son` jay temperaturasina keltirilip o`lshenedi. Aqirinda o`lshengen u`lgige qarap turip, zattin` protsenti tabiladi.

Gravimetriyaliq analiz mug`dar analizinde ken` ko`lemde paydalaniladi. Bul metod ja`rdeminde fosforitler quramindag`i fosfor mug`dari ha`m topiraqtag`i fosfor mug`darlari aniqlanadi.

RO₄^-3 ionlari (NH₄MgP₂O₅) halinda sho`ktiriledi. Sa<sup>+2</sup> ionlari bolsa, SaS<sub>2</sub>O<sub>4</sub> halinda sho`ktiriledi. Fosforitler quramindag`i alyuminiy bolsa, aldin Al(OH)<sub>3</sub> + Fe(OH)<sub>3</sub> halinda alinadi. Qizdirilg`annan son` bolsa, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> halindag`i oksidler aralaspasi alinadi.

Mug`darliq o`lshemli analizdi a`melge asiriw ushin bir neshe jumislardi a`melge asiriw kerek.

1. Mug`dar analizine zatti tayarlaw...

2. U`lgi ma`nisini aniqlaw...

3. Analiz qilinatug`in zatti eritiw...

4. Sho`ktiriw...

5. Filtrlew...

6. Sho`kpeni juwiw...

5. Quritiw ha`m sho`kpeni qizdiriw...

8. Gravimetriyaliq analiz esaplawlari...

Joqaridag`i operatsiyalardi orinlap bolg`annan son` bolsa, orinlag`an jumislarimizdin` esaplawlarin ju`rgizemiz. Misali: Texnikaliq bariy xloridten 0,5956 gr aling`an. Sho`ktirilgen bariy sulpfat mug`dari 0,4646 gr, taza BaCl<sub>2</sub>*2H<sub>2</sub>O nin` mug`darin tabiw kerek.

Reaktsiya ten`lemesin jazamiz:

BaCl₂*2H₂O + H₂SO₄ = BaSO₄ + 2HCl + 2H₂O

244,30 233,40

Demek, analizden bariy sulfat mug`darinan qansha kerekligin

esaplaymiz: 233,40 g VaSO₄ ---------- 244,30 BaCl₂*2H₂O

0,4646 g VaSO_{4 -----------------} x g BaCl₂*2H₂O

x = (0,4646*244,30/233,40) = 0,4862 g BaCl₂*2H₂O

Endi BaCl₂*2H₂O nin` protsent mug`darin esaplaymiz.

0.5956 g texnikaliq zat-100%

0.4862 g taza BaCl₂*2H₂O-x% x=81.83%

Laboratoriya jumislarinda BaCl₂*2H₂O quramindag`i kristallizatsion suwdin` mug`darin esaplaymiz. Joqarida ko`rsetilgenlerdi a`melge asiramiz.

1. u`lgi analiz. 2. quritamiz 3. quritilg`an massani o`lsheymiz.

U`lgi aliw ushin qollanatug`in idisti a`lbette turaqli awirliqqa keltiriwimiz sha`rt. Quritiw 120-125 S da 1,5-2 saat shamasina baradi.

Jaziw ta`rtibi.

1. Byukstin` birinshi u`lgidegi awirlig`i

2. Byukstin` ekinshi u`lgidegi awirlig`i

3. Byukstin` turaqli awirlig`i

4. Byuks penen birge awirlig`i

5. Bariy xloridtin` awirlig`i

Quritilg`annan son`

1. Byuks menen 1-u`lgidegi awirlig`i

2. Byuks menen 2-u`lgidegi awirlig`i

3. Byuks menen 3-u`lgidegi awirlig`i

4. Bariy xloridtin` turaqli massasi

Sonnan son` suwdi esaplaymiz. Byukstin` BaCl₂*2H₂O menen awirlig`i - BaCl<sub>2</sub> turaqli awirlig`inan = nN₂O.

A grammda - B gramm suw

100 grammda - X gramm suw

Misali. Taza BaCl₂*2H₂O nin` mug`dari 0,4852 gr. Bariy sulfat sho`kpesi qizdirilg`annan son` 0,4644 gr ximiyaliq taza BaCl<sub>2</sub>*2H<sub>2</sub>O nin` quramindag`i bariy mug`darin esaplaw kerek.

233,40 gr bariy sulfatda - 135,40 gr bariy

0,4644 gr - X gr

X = 0,2533 gr

% mug`darin esaplaymiz

0,4852 gr bariy xloridte - 100 %

0,2533 gr bariy - X %

X = 56,09 %

Demek, BaCl₂*2H₂O quraminda 56,09 % bariy bar eken.

Bekemlew ushin sorawlar:

1. 
   Mug`dar analizinin` waziypalari nelerden ibarat?
   
2. 
   Mug`dar analizinin` zamanago`y usillari haqqinda aytip berin`.
   
3. 
   Mug`dar analizinin` ha`r bir usilina o`z aldina sipatlama berin`.
   
4. 
   Emission spektral analizi ne maqsette qollaniladi?
   
5. 
   Ximiyaliq analiz usillarin sanap berin`.
   
6. 
   Texnikaliq bariy xloridten 0,5956 g aling`an. Sho`ktirilgen bariy sulfat mug`dari 0,4646 g. Taza VaSl<sub>2</sub> * 2N<sub>2</sub>O mug`darin tabin`.
   
7. 
   Mug`dar analizinin` rawajlaniwina u`leslerin qosqan ilimpazlar?
   
8. 
   Analizdin` elektroximiyaliq usillarina qaysi analizler kiredi?
   
9. 
   Gravimetriyaliq analiz qanday a`melge asiriladi?
   

Lektsiya 6

Tema: Gravimetriyaliq analiz.

Reje:

1. Gravimetriyaliq analizdin` a`hmiyeti.

2. Sho`ktiriw formalari

3. Gravimetriyaliq forma.

4. Gravimetriyaliq analiz na`tiyjelerin esaplaw

5. A`melde qollaniliwi

6. Usildin` uliwma bahalaniwi

Tayanish tu`sinikleri: analiz, massa, aydaw, sho`ktiriw, forma, kontsentratsiya, gravimetriyaliq forma, gomogen ha`m geterogen sho`ktiriw.

1.Gravimetriyaliq analizdin` a`hmiyeti.

Gravimetriyaliq analiz zattin` massasin aniqlawg`a tiykarlang`an.

Gravimetriyaliq analizde aniqlaniwshi zat ushiwshan` birikpe tu`rinde aydaladi (aydaw usuli eki eritpeden qiyin eriwshi birikpe tu`rinde sho`ktiriledi (sho`ktiriw usili). Aydaw usili menen, misali, kristallogidratlardag`i kristall suw aniqlanadi. Qizdiriw da`wirinde birikpe buzilmay, tek g`ana suwdi ajiratip basqa ximiyaliq o`zgerislerge ushiramasa kristallogidrattag`i kristallizatsion suwdin` mug`dari aydaw usili menen aniqlanadi.

BaCl₂ + 2H₂O(k) = BaCl₂(k) + 2H₂O(r)

Ko`binshe SiO<sub>2</sub> nin` mug`darin aniqlaw ushin ftorid kislota menen bolg`an reaktsiyasinan paydalaniladi. Ximiyaliq reaktsiya na`tiyjesinde ushiwshan` SiF₄ payda boladi:

SiO₂ + *F = SiF₄ + 2H₂O

Usig`an uqsas reaktsiya o`nimi ushiwshan` birikpe beriwshi karbonatlardi, bazi bir nitratlardi ha`m t.basqalardi aniqlawda da qollaniladi. Analizleniwshi komponent mug`dari, qizdiriw na`tiyjesinde zat massasinin` o`zgeriwi (ko`binshe kemeyiwi) yaki gaz ta`rizli reaktsiya o`niminin` bir zatqa jutiliwi na`tiyjesinde onin` massasinin` artiwi boyinsha aniqlanadi.

Sho`ktiriw usili aydaw usilina salistirg`anda a`melde ken` ko`lemde qollaniladi ha`m onin` a`meliy a`hmiyetide ku`shli.

Eritpeden aniqlaniwshi komponentti sho`ktirsek, oni sho`ktirilgen forma dep aytamiz.

Misali, sul`fattin` sho`ktiriw formasi BaSO<sub>4</sub>, temir (III) tiki bolsa, Fe(OH)<sub>3</sub> boladi. Sho`kpe fil`trlenip juwilg`annan keyin qurg`atiladi, joqari temperaturada qizdirip o`lshenedi ha`m turaqli awirliqqa keltiriledi.

Birikpe o`lshengen halda bolsa, og`an gravimetriyaliq forma delinedi.

Sho`kpe qurg`atilg`anda, joqari temperaturada qizdirilg`an waqitta ximiyaliq protsess ju`zege keliwi mu`mkin, misali:

2Fe(OH)₃ = Fe₂O₃ +2H₂O

SaS₂O₄ = SaSO₃ + SO

Gravimetriyaliq forma sho`ktirilgen formadan qurami menen parqlaniwi mu`mkin. Ko`binshe sho`ktirilgen ha`m gravimetriyaliq formalar bir tu`rli boliwi mu`mkin. Buni BaSO<sub>4</sub> misalinda ko`riw mu`mkin.

2. Sho`ktiriw formalari

Gravimetriyaliq analizde ha`r qanday sho`kpe sho`ktirilgen formada qollanila bermeydi.

Sho`ktirilgen formag`a to`mendegi tiykarg`i talaplar qoyiladi: 1. Sho`kpe az eriwshi, yag`niy sho`ktiriw jeterli da`rejede toliq, boliwi kerek. 2. Payda bolg`an sho`kpe taza ha`m an`sat fil`trleniwshi boliwi kerek. Sho`ktirilgen forma an`satliq penen gravimetriyaliq formag`a o`tiwi kerek.

Hesh qaysi sho`kpe berilgen jag`daydi toliq, qanaatlandira almaydi. Biraq, eritpe ha`m sho`kpeler haqqindag`i uliwma teoriyag`a muwapiq analitikaliq ximiyani a`melde qollaniw tajiryibelerine tiykarlanip, bul sha`rtlerdi jaratiw mu`mkin.

Sho`kpelerdin` toliq, payda boliwina ha`m qa`siyetlerine to`mendegi sha`rtler sheshiwshi ta`sir ko`rsetedi: 1) sho`ktiriwshinin` kontsentratsiyasi (mug`dari); 2) temperatura; 3) belgisiz duzlardin` kontsentratsiyasi.

2.1. Toliq sho`ktiriw

Sho`ktirilgen formag`a bolg`an tiykarg`i talaplardin` qaysi jag`dayda orinlaniwin aniqlaymiz. Misali: SO^2-₄ ionlari Va²⁺ menen BaSO₄ halda sho`giwin alayiq. Eritpedegi SO<sup>2-</sup><sub>4</sub> ha`m Va ²⁺ ionlarinin` kontsentratsiyalari menen aniqlanadi:

EK° = [Va²+] [S0₄²-]

Toliq sho`giw talabina muwapiq, eritpede SO<sup>2-</sup><sub>4</sub> ionlarinin` kontsentratsiyasi pu`tinley joq, yaki nolge ten` dep qaralmaydi. Sebebi EK aqirg`i shama. A`dette, eger eritpede qalg`an zat massasi analitikaliq ta`rezi sezgirliginen kishi bolsa, bul halda sho`ktiriw toliq a`melge asti dep esaplanadi. Yag`niy 10<sup>4-</sup> g nan kishi boliwi kerek. Bul shama o`lshew qa`teliginen ko`p bolmaydi, Usi sebepli analitikaliq ta`rezi ko`rsetkishin o`zgertire almaydi. Eger sho`ktiriletug`in zattin` molyar massasi 100 g/m ha`m eritpe ko`lemi 1 l dep qaralsa, bul halda sho`kpenin` ju`zindegi sho`ktiriletug`in zattin` molyar kontsentratsiyasi 1,0-10^1- m/l ni payda etedi. Bul shama ko`binshe sho`kpenin` toliq payda boliwinda mug`dar kriteriyasi dep qabil qilinadi.

Solay etip, toliq sho`kpe payda boliwi ushin sho`ktiriwshi artiqsha mug`darda boliw ha`m mu`mkin bolg`ansha aktivlik koeffitsientin azaytiwshi ha`m sho`kpenin` eriwshen`ligin arttiriwshi belgisiz elektrolit zatlar bolmaslig`i kerek. Biraq sho`ktiriwshi mug`dari ju`da` ha`m ko`p bolmaslig`i kerek, sebebi kompleks birikpeler ha`m duz effekti payda boliw esabinan sho`kpenin` az mug`darda eriwine alip keledi. Bunnan tisqari sho`ktiriwshi reagent mug`dari ko`p bolsa, birgelikte sho`giwi esabinan sho`kpe pataslanadi. A`melde sho`ktiriwshi mug`dari analitikaliq mug`darg`a salistirg`anda artiqsha alinadi. Bulardan tisqari, filtrlewden aldin sho`kpe u`stindegi tiniq eritpege artiqsha mug`darda sho`ktiriwshi ta`sir ettip sho`kpenin` toliq payda boliwi tekserilip bariladi.

2.2. Sho`kpenin` tazalig`i

Sho`kpe payda boliwi quramali fiziko-ximiyaliq protsess bolip, onin` barisi ha`m nizamliqlari ele toliq sheshilmegen. Iri ha`m taza sho`kpe payda boliwi gravimetriyaliq analizde aniq natiyje aliw imkaniyatin tuwdiradi. Iri kristall sho`kpeler mayda kristall yaki amorf sho`kpege salistirg`anda birqansha taza boladi, sebebi onin` ju`zi az ko`lemge boladi ha`m usi sebepli belgisiz ionlardi az adsorbtsiyalaydi, ha`m de iri kristall sho`kpe payda bolip, ol an`sat filtrlenedi. Mayda kristall sho`kpeler fil`tr qag`azdin` tesikshelerin berkitip qoyiwi mumkin, natiyjede filtrlew tezligi a`melde nolge deyin kemeyedi. Usi sebepli taza ha`m an`sat su`ziletug`in sho`kpe aliw ushin iri kristall sho`kpe payda etiw jag`daylarin qayta ko`rip shig`iw kerek.

Sho`kpe payda boliwi da`slepki kristalldin` payda boliwi yaki kristallaniw orayinin` ju`zege keliwi menen baslanadi, yag`niy, molekula o`lshemine salistirg`anda birqansha maydaraq yaki birqansha u`lkenrek o`lshemdegi bo`lekshe payda boladi. Eritpede bul bo`leksheler o`sip, birqansha iri bo`lekshega aylanadi ha`m sho`kpege tu`sedi. Solay etip, kristalldin` o`lshemine tiykarinan eki salistirmali tezlik protsessi ta`sir qiladi: orayliq kristall payda boliw tezligi ha`m kristalldin` o`siw tezligi. Orayliq kristall payda boliw tezligi kristall o`siw tezliginen onsha u`lken bolmasa, eritpede bir neshe iri kristall bo`leksheler payda boladi. Eger orayda kristall bo`lekshe payda boliw tezligi kristalldin` o`siw tezliginen u`stin kelse, eritpede ko`p mug`darda mayda kristall bo`lekshe payda boladi.

Orayda kristall payda boliw tezligi sa`ykes tu`rde, olardin` sani salistirmali ha`dden tis toyiniw (n. u) shamasina baylanisli boladi.

Salistirmali ha`dden tis toyiniw qansha u`lken bolsa, orayda kristall payda boliw tezligi de sonshelli u`lken boladi. Bul waqitta payda bolip atirg`an kristall sho`kpe bo`lekshesi sonshelli mayda boladi.

Mug`dar analizde sho`ktiriw ha`r dayim kislotali eritpede alip bariladi. Ko`binshe sho`ktiriwshi sipatinda kushsiz kislota anionlari isletiledi, sebebi eritpe rN in o`zgertirip onin` kontsentratsiyasin tuwirlaw mu`mkin. Eritpe berilgen rN ma`nisinde SaS<sub>2</sub>O<sub>4</sub>*N<sub>2</sub>O o`zinin` eriwshen`lik ko`beymesine erisedi ha`m SaS₂O₄*N₂O sho`kpege tu`se baslaydi. Berilgen jag`dayda duz eriwshen`ligi birqansha joqari bolsa, salistirmali ha`dden tis toyiniwda u`lken bolmaydi ha`m sho`kpe iri kristall halda tu`sedi. Sho`ktiriw aqirinda eritpege artiqsha ammiak qosiladi ha`m toliq sho`giw ta`miyinlenedi.

Sho`kpeni payda etiwdin` qolayli usillarinin` biri onsha ko`p bolmag`an kontsentratsiyali sho`ktiriwshinin` ta`siri bolip, oni gomogen eritpeden sho`ktiriw (gomogen usilda sho`ktiriw) yaki reaktivtin` payda boliwinan paydalaniw bolip esaplanadi. Berilgen usilda analizleniwshi eritpege arnawli qosilg`an reaktiv gidrolizinen sho`ktiriwshi payda boladi. Misali, kal`tsiy oksalatin sho`ktiriwde Sa<sup>2+</sup> ionlari bolg`an kislotali eritpege karbamid qosiladi, qizdirilg`anda ol a`ste–aqirin gidrolizlenedi. Reaktsiya na`tiyjesinde payda bolg`an ammiak eritpesi kislotali ortani kemeytiredi, al bul bolsa, Sa²⁺ ionlari kontsentratsiyasinin` a`ste-aqirin artiwina alip keledi. Natiyjede iri kristall kal`tsiy okslat sho`kpesi payda boladi. Usi usil menen eritpede sul`fat ioni dimetil yaki dietilsul`fattin` gidrolizinen payda boladi. Usig`an uqsas fosfat ioni bolsa, trimetilfosfat gidroli­zinen payda boladi. Biraq bazi bir sho`kpe eriwshen`ligi ju`da` az bolg`anliqtan, oraydag`i kristalldin` a`ste-aqirinliq penen payda boliwin ta`miyinlew ushin eriwshinin` imkaniyati bolmaydi. Bunday sho`kpeler qatarina misali, alyuminiy, temir ha`m basqa gidroksidler kiredi. Olardi iri kristall sho`kpe halinda alip bolmaydi. Olar mayda kristall yaki amorf halda sho`gedi. An`sat fil`trleniwshi amorf sho`kpeler kontsentrlengen qa`legen eritpeni bir-birine qosiw menen alinip, su`ziwden aldin darhal issi suw menen suyiltiriladi.

Sho`kpe pataslaniwinin` tiykarg`i sebeplerinin` biri adsorbtsiya ha`m okklyuziya protsessleri bolip esaplanadi. Sho`kpe kristallari qansha mayda bolsa, onin` ju`zi sonshelli u`lken boladi ha`m og`an jutiliwshi ionlar sani da sonshelli ko`p boladi.

Adsorbtsiya ten`salmaqlig`inin` jiljiwina eritpenin` temperaturasi, adsorbtsiyalaniwshi ionlar tabiyati ta`sir qiladi. Temperaturanin` artiwi menen adsorbtsiyalaniw kemeyedi, natiyjede birqansha sho`kpe aliw imkaniyati tuwiladi.

Kristallga ionlardin adsorbtsiyalaniuinda ba`zi bir nizamliklar payda boladi. Eki bir t6rli zaryadli ion bolsa, olardan jokari kontsentratsiyaga iye bolgani birinchi gezekte jutiladi. Eger ion kontsentratsiyalari ten bolip, zaryadlari t6rliche bolsa, bul xalda birinshi gezekte jokari zaryadli ionlar jutiladi. Kontsentratsiyasi xam zaryadlari ten ionlar bolsa, bul xalda birinchi bolip, shokpe ionlari menen en az eriushi yaki az ionlaniushi birikpe beretugin ionlar adsorbtsiyalanadi. Misali, SO<sup>2-</sup><sub>4</sub> ni shoktiriude Va(NOz) emes, balki VaS1<sub>2</sub> alinadi. Sebebi VaS1<sub>2</sub> ga salistirganda az eriydi xam az dissotsiatsiyalanadi. Bunnan tiskari nitrat ioni bariy sul`fat penen katti, eritpe payda kiladi, bariy xlorid menen bolsa onday emes. Songi jagday sul`fat ionlarin shoktiriude bariy xloridti isletiudin tiykargi sebeplerinin biri bolsa kerek. Bul maksette bariy nitrattin isletiliui jokari natiyje beredi.

Tomendegishe juwmak shigaramiz: a) taza shokpe aliu ushin shoktiriudi issi eritpede alip bariu kerek; b) shoktiriushinin mugdari artiksha boliui kerek; v) shoktiriude az mugdarda ammoniy duzlarinan kosiu kerek. Ammoniy duzlari xam baska eritpelerdi kosiu kolloid eritpe payda boliuinin aldin aladi. Birak ammoniy duzlari jaksirak, sebebi shokpe 3izdirilganda olar ushiusha4 onim payda kiladi, bugan saykes t6rde shokpe adsorbtsiyasi kemeyedi, analiz kateligide ulken bolmaydi.

Birgelikte shogiu esabinan shokpenin pataslaniuinin aldin aliu ushin, kobinshe shokpe oz eritpesinde uzaq uakit saklanadi. Natiyjede shokpe-eritpe sistemasina kuramali fiziko-ximiyalik protsess payda boladi xam buni shokpeninin eskiriui dep ataymiz. Shokpenin eskiriui t6rliche bolip, 0,5 ten 10...20 s, araliginda boladi. Geyde shokpe eritpesi menen bir kunge deyin kaldiriladi. Eskiriu uakitinda da`slepki bolekshe kayta ozgeredi. Mayda boleksheler erip, iri kristall tusedi, shokpe turakli modifikatsiyalanadi xam t.b. Bul uakitta adsorbtsiyalaniu xam almasiu protsessi boladi. Yag`niy qizdirganda uchpaytugin ionlari kop bolimi ammoniy ionlarina almasadi xam qizdirilganda tarkalip, ushiushan` onim payda kiladi, bul shokpe 6lgige ta`sir etreydi. Kopshilik analitikalik protseslerde shoktiriudi ammoniy duzlari katnasinda alip bariu usinis etiledi. Bunday usinistin tiykargi sebeplerinin biri adsorbtsiya almasiui, yagniy adsorbtsiyalangan ionlardin ammoniy ionlarina almasiui bolip esaplanadi.

Birak, ba`zi bir shokpeler eskiriui uakitinda shokpe pataslanip kaladi, misali, kal`tsiy oksalat Mg²⁺ ionlari katnasinda shoktirilip, uzaq uakit kaldirilsa, magniy menen pataslanip kaliui mumkin. Usi sebepli SaS₂O₄*N₂O ni shoktirilgennen son bir saat ichinde filtrleu kerek. Shoktirilgennen keyingi fiziko-ximiyalik sebepler juda xam anik emes. Shoktiriushi reagenttin` shokpege adsorbtsiyalangan eritpedegi ionlar menen birigiui ulken a`hmiyetke iye bolip esaplanadi.

Shokpenin pataslaniuinan qutiliudin en a`hmiyetli ilajlarinin biri kayta shokpege tusiriu yaki shoktiriudi kayta orinlau bolip esaplanadi. Bunin ushin shokpe filtrlenedi, juwiladi, kislotada eritilib kayta shoktiriledi. Bul usilda shokpe kuramindagi belgisiz ionlar keskin kemeyedi.

Tolik shoktiriudi tamiyinleude (EK ni kemeytiriu ushin) tomen temperatura kerek. Taza xamde ansat fil`trleniui, iri kristall shokpe aliu ushin bolsa, shoktiriudi issi eritpede alip bariu za`ru`r. Tolik, shokpe payda etiu ushin artiksha shoktiriushi, iri shokpe aliuda bolsa, shoktiriushi minimal mugdarda boliui kerek xam t.b. Taza iri kristall shokpenin payda boliuinda (isshi eritpeler, shoktiriushi kontsentratsiyasi xam usi siyaqlilar), kristalldin formalaniu da`wirinde bolatugin talaplardi shoktiriu basinda esapka alamiz. Tolik shogiudi tamiynleu ushin protsess airinda artiksha shoktiriushi kosiladi.