O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw ministrligi a`jiniyaZ atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti Ximiya-ekologiya kafedrasi

2.3. Sho`kpelerdi juwiw

Iri kristalli sho`kpeler ha`m an`sat su`ziliwshi sho`kpeler fil`tr qag`azda juwiladi. Amorf sho`kpelerdi a`dette fil`trge o`tkiziw aldinan, yag`niy dekantatsiya usilinan paydalanip juwiladi. Bunin` ushin sho`kpe u`stindegi tiniq eritpe iqtiyatliq penen fil`tr arqali quyiladi. Jan`a juwilg`an suw sho`kpe menen aralastiriladi, tindiriladi ha`m tiniq, eritpe fil`tr arqali su`ziledi. Sho`kpeni dekanta­tsiya etip juwiwdan ko`binshe qayta sho`ktiriw protsessinde qollaniladi. Bunin` ushin birinshi payda qiling`an sho`kpe toliq fil`trge o`tkizilmeydi, dekantatsiya usili menen juwilg`annan son`, eritiledi (fil`trdegi az mug`dardag`i sho`kpe de) ha`m qayta sho`ktiriledi.

Fil`tr qag`azdag`i sho`kpe bir neshe ma`rte az mug`dardag`i juwiwshi suyiqliq penen juwiladi. Tayarlang`an sho`kpeni ko`p ko`lemdagi suw menen juwiwdan ko`re, azmaz ko`lemde juwiw jaqsi na`tiyje beredi.

3. Gravimetriyaliq forma

Analizdin` aqirg`i basqishinda sho`kpeni (shktirilgen forma) filtrlew, juwiw, quritiw yaki joqari temperaturada kuydiriwden son`, ta`rezide o`lshenetug`in birikpe - gravimetriyaliq forma payda qilinadi. Gravimetriyaliq forma qizdiriw ha`m suwitip o`lshew na`tiyjesida o`zgermes auirliqqa keltiriledi. Bunda ushiwshan` qaldiq, ammoniy duzlari toliq jog`aladi ha`m sho`kpe o`lsheniwshi formag`a o`tedi dep qaraladi. Organikaliq sho`ktiriwshilar (dimetilgli-oksim, 8- oksixinolin va basqalar) menen payda qiling`an sho`kpeler a`dette qurg`atiladi, anorganikaliq birikpeden aling`an sho`kpe bolsa koida boyinsha joqari temperaturada qizdiriladi. Fiziko-ximiyaliq qa`siyetine qarap qizdiriw da`wirinde sho`kpe qurami o`zgermey qaliwi yaki aniq ximiyaliq o`zgeriske ushirawi mu`mkin. qizdiriwda, misali, bariy sul`fat o`zgermes quraminda qaladi. Temir gidroksil sho`kpesi bolsa oksidga aylanadi:

2Fe(OH)₃ = Fe₂O₃ +2H₂O

SaS₂O₄ = SaSO₃ + SO

Ja`nede quramali o`zgeriske kal`tsiy oksalat ushiraydi:

SaS₂O₄*2H₂O = SaSO₃ + SO (200°S)

SaS₂O₄ = SaSO₃ + SO (455...525°)

SaSO₃ =SaO + SO₂ (900. . .1000°S)

Qizdiriw jag`dayina qarap SaSOz yaki SaO, yaki olardin` aralaspasin aliw mu`mkin. Eger qizdiriw na`tiyjesinde komponentler qatnasi aniq bolmag`an SaSOz + SaO aralaspasi alinsa, bul halda sho`kpe awirlig`i (massasi)na qarap na`tiyjeni esaplaw mu`mkin bolmaydi. Bunnan gravimetriyag`a qoyilatug`in tiykarg`i talap kelib shig`adi, sho`kpe qurami onin` ximiyaliq formulasina aniq juwap bersin, sebebi u`lgidegi analizleniwshi komponentti sho`kpe awirlig`ina qarap esaplaw mu`mkin. Ayrim waqitlarda quramali quramli sho`kpe aling`anda, misali, geteroionli kislota duzlari, bul waqitta sho`kpege qoyilatug`in talaplar ju`da` qatan` bolmaydi.

Gravimetriyaliq forma joqari temperaturada ximiyaliq turaqli boliwi kerek. Ol mu`mkin bolg`ansha birqansha to`men (400...500°) da alinip birqansha joqari (500...800° dan 1000°S gacha) temperaturada o`zgermesligi kerek. A`piwayi temperaturada hawada buzilmaslig`i, yag`niy ig`alliq ha`m atrof ortadag`i komponentler menen ta`sirlespewi kerek.

Gravimetriyaliq forma massasi birqansha u`lken boliwi ha`m onda aniqlaniwshi element mug`dari mu`mkin bolg`ansha az boliwi maqsetke muwapiq boladi. Analizleniwshi sho`kpe u`lgisinda aniqlaniwshi element qansha az bolsa, o`lshew waqitinda qa`telik sonshelli kishi boladi.

4. Gravimetriyaliq analiz na`tiyjelerin esaplaw

Eger t massali gravimetriyaliq forma, misali, bariy sul`fattin` analizi na`tiyjesinde ku`kirt S tin` massasi talab qilinsa, bul halda oni a`piwayi proportsiya boyinsha esaplaw mu`mkin. Bariy sul`fattin` molyar massasin M(BaSO<sub>4</sub>), S tikin M (S) dep belgilep, proportsiya du`zemiz:

M(VaSON)₂ den ---------M(S) g alinsa,
m (BaSO₄) ten -------------- x g alinadi.

Bunnan X= m (BaSO₄) / M(S) / M(VaSON)₂

Aniqlaniwshi komponenttin` molyar massasinin` gravimetriyaliq formanin` molyar massasina qatnasi qayta esaplaw faktori yaki gravimetriyaliq faktor (ko`beymesi) yaki a`piwayilastirip faktor dep F ha`ribi menen belgilenedi.

F = M(S) / M(VaSON)₂

Bunnan x = mF jaziw mu`mkin.

4. Kollektor menen shoktiriu

Eger analizleniushi eritpede aniklaniushi komponent mugdari juda az bolsa, bul xalda kobinshe kollektor yaki tarkatiushi menen shoktiriu usilinan paydalaniladi. Kollektor menen aniklau birgelikte shoktiriu usilina tiykarlangan. Bunda arnauli kiritilgen tarkatiushi menen eritpeden ion shokpege otkizip, ajiratib alinadi. Kollektor sipatinda t6rli gidroksidler, sul`fidler, fosfatlar, sul`fatlar xam baska eriushen birikpeler isletiledi.

Kollektorda shoktirilgennen son, shokpe az kolem kislota yaki baska bir tiyisli eritiushide eritiliui mumkin xam mikrokomponent mugdarlik jaktan aniklanadi. !melde mikrokomponent kontsentratsiyasi 2-3 birlikke, ayrim xalda onnan da kop artadi. Misali, az mugdardagi qorgasindi aniklauda kal`tsiy fosfat isletiledi. Analizleniushi eritpege kal`tsiy duzi kosiladi xam fosfat menen shoktiriledi. Kal`tsiy menen birge qorgasin birgelikte shogedi. Shokpe kislotada eritiledi xam 3orgasin spektrofotometriyalik yaki polyarografiyalik usil boyinsha aniklanadi

Kopchilik metall (Ni^{2 +} , Co^{2 +} , Cd²⁺ xam baskalar) kaldiklari temir (III) gidroksid menen, tsink kaldigi kadmiy sul`fid menen, titan bolsa alyuminiy gidroksid menen birge shoktiriledi xam t.b. Kollektor menen shoktiriu adette 10<sup>4-</sup>....10<sup>5-</sup> % tartipli mikro kosimtalardi aniklauda kollaniladi. Birgelikte shoktiriu texnologiyalik protsesslerde, misali, radiydi aliuda paydalaniladi. Berilgen xalda sul`fat ionlari bolsa bariy sul`fat menen birge shoktiriledi.

Analizleude kobinshe birgelikte shoktiriu ushin organikalik reagentlerden n1tiyjeli paydalaniladi. Bul usilda anorganikalik shoktiriushilerge salistirganda olar jokari selektivligi menen 71m eritpeden 10^1-...10^2- mol`/l tartipli kontsentratsiyaga iye bolgan kaldiklardi ajiratiu kasiyetine iye boladi.

5. A`melde qollaniliwi

Gravimetriyaliq analiz en` universal usillardin` biri bolip esaplanadi. Ol derlik qa`legen elementlerdi aniqlaw ushin qollaniladi. Gravimetriyaliq analizde ko`binshe g`a`rezsiz aniqlaw usilinan paydalaniladi. Yag`niy aniqlaniwshi aralaspadan tek kerekli komponent ajratiladi ha`m jeke o`zi birikpe ko`rinisinde o`lshenedi. Da`wirlik sistema elementlerinin` bir bo`limi (misali, siltili metallar ha`m bir qatar basqa birikpeler) ko`binshe g`a`rezsiz jol menen analiz qilinadi. Bunday jag`dayda da`slep eki belgili komponent ajratilip, gravimetriyaliq formag`a o`tkiziledi ha`m o`lshenedi.

6. Usildin` uliwma bahalaniwi

Gravimetriyaliq analizdin en` a`hmiyetli jetiskenliklerinin` biri analiz na`tiyjelerin ju`da` aniq biliw bolip esaplanadi. A`dette gravimetriyaliq analiz qa`teleri 0,1-0,2% ti quraydi. Quramali quramg`a iye bolg`an u`lgi analizinde qa`telik bir neshe protsentke artadi. Gravimetriyaliq analiz esaplawlarinda tek stexiometriyaliq qatnasin ha`m onin` molyar massasin biliw jeterli boladi.

Gravimetriyaliq analiz usilinin` selektivligi onsha joqari emes. Bul ko`pshilik ionlarg`a tiyisli reagentlerdin` joqlig`i menen tu`sindiriledi. Gravimetriyaliq analiz boyinsha nikeldi dimetilglioksim menen tabiw en` aniq ha`m selektiv usil bolip esaplanadi, biraq bunday misallar sanawli, usinin` menen birge gravimetriyaliq analiz usili boyinsha aniqlaniwshi komponentti basqa bir qatar elementlerden ximiyaliq jol menen ajiratiwg`a tuwri keledi.

Gravimetriyaliq analiz usilini kemshiliklerinin` biri aniqlaw ushin uzaq waqit sarplaniwi bolip esaplanadi.

Gravimetriyaliq analiz usili ko`binshe to`mendegi jag`daylarda: 1) u`lgidegi tiykarg`i komponent mug`darin analiz etiw ushin bir neshe yaki onlap saat ajratilg`an bolsa; 2) basqa usil ushin qollanilatug`in etalon analizinde; 3) arbitaj analizinde; 4) deneler quramin biliwde; 5) tu`rli zatlardi, ha`tteki birinshi ma`rte sintez qiling`an bolsa da, quramin biliwde; 6) quraminin` tu`rlishe ekenligin biliw ha`m t.b. qollaniladi. Gravimetriyaliq analiz usili a`melde ju`da` ken` ko`lemde qollaniladi.
Bekemlew ushin sorawlar:

1. Massasi 0,01 g bolgan alyuminiydi aniklauda bir student gravimetriyalik usil boyinsha ammiak menen chuktirib aniklaydi, baskasi bolsa oksixinolin menen shoktiredi. Qaysi xalda birkansha anik natiyje aliu mumkin?

2. Nikeldi gravimetriyalik usil menen aniklauda amelde kaysi usil en kolayli esaplanadi: gidroksid xalda shoktiriuge tiykarlangan yaki shokpeni nikel` dimetilglioksim xalda payda etiu usilina tiykarlanip orinlauma?

3. Bariy sul`fatti tolik shoktiriuge eritpe mugdari, shoktiriushi mugdari, belgisiz elektrolitlerdin boliui kantay ta`sir jasaydi?

4. 
   Ne ushin BaSO₄ dimetilsul`fat (CH<sub>3</sub>O)<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> penen shoktirilgende sul`fat kislota menen shoktiriuge salistirganda taza xam iri kristall shokpe VaSON payda boliuina alip keledi?
   
5. 
   Temir (III) gidroksidti ammiak menen shoktiriuge salistirganda gomogen shoktiriushi kollaniu neden ibarat?
   

6. Tomendegi hallarda sul`fat mugdarin a`piuayi gravimetriyalik usil boyinsha aniklaudin kaysi t6rinda natiyje kishi, ulken xam tuwri boladi?
a) eritpede artiksha kislota bolsa; b) bariy sul`fatti shoktiriude artiksha nitrat ionlar bolsa; v) analizleniushi eritpede temir (III) ionlari katnassa, g) shokpe bariy sul`fat fil`tri menen jokari temperaturada qizdirilsa (1000° dan jokari).

Lektsiya - 7

Tema: Titrimetriyaliq analiz

Joba:

1.Titrimetriyaliq analizdin` ahmiyeti.

2. Titrant eritpelerdi standartlaw.

3. Titrlewdin` tiykarg`i qag`iydalari.

4. Titrimetriyaliq analiz natiyjelerin esaplan`.

5. Titrlew iymek siziqlari.

6. Titrimetriyaliq analizdin` tiykarg`i usullari.

Tayanish tu`sinikleri: titr, standart eritpe, ekvivalent, titrant, ekvivalent faktor, normal eritpe, ekvivalent molyar massa, titrlew iymek sizig`i, titrlew da`rejesi, ekvivalent tochka.

1.Titrimetriyalik analizdin axmiyeti.

Titrimetriyalik analiz aniklanatugin zat penen jumsalatugin reaktiv kolemin anik, olsheuge tiykarlangan. Usi uakitlarga shekem bul usildi adetde kolemlik analiz dep atalar edi, sebebi reaktiv mugdarin olsheudi amelde ken tarkalgan usillardin biri reaktsiyaga jumsalgan eritpe kolemin olsheuden ibarat edi. Birak songi uakitlarda Titrimetriyalik analiz ati kun sayin rauajlanip barmakta, sebebi eritpe kolemin olsheu menen birge baska (tartiu, elektroximiyalik ozgeriu xam t.b.) usillar kennen kollanilmakta.

Titr (frantsuzsha titre — titul, sipat xam latinsha titulus — jaziu) sozinen alingan. Analitikalikalik ximiyada titr — eritpe kontsentratsiyasin sipatlaushi usillarinin biri.

I ml eritpede erigen zat mugdarina titr deyiledi.

Titrlengen yaki standart eritpe bul jokari anikliktagi kontsentratsiyali eritpe.

Titrleu — bul anik titrlengen eritpenin aniklaniui kerek bolgan ekinshi zat eritpesine aste-aqirin qosip, onin anik ekvivalent mugdarin tabiw. Titrleniushi eritpe kobinshe isshi eritpe yaki titrant dep ataladi. Ma`selen, kislota silti menen titrlense, ol halda silti titrant esaplanadi. Titrleu ushin qosilgan reaktiv mugdari aniklanip atirgan zat mugdarina ximiyalik ekvivalent bolgan sharayat ekvivalent tochka dep ataladi.

Titrimetriyalik analizde barlik ximiyalik reaktsiyalar kollanila bermeydi.

Titrimetriyalik analizde kollanilatugin ximiyalik re­aktsiyalar to`mendegi talaplarga juwap beriwi kerek:

1. 
   Ximiyalik reaktsiya mugdari jaginan bagdari, yagniy reaktsiya ten`salmaklik konstantasi jeterlishe ulken bolsin:
   
2. 
   Ximiyalik reaktsiya ulken tezlik penen bag`darlansin:
   
3. 
   Reaktsiya ta`sirleniuinde aralik qosimsha o`nim payda bolmasin:
   
4. 
   Reaktsiya aqirin biliu imkaniyati bolsin.
   

Eger jokarida korsetilgen shartlerdin bireui qaniktirilmasa, onda titrimetriyalik usuldi analizde kollaniu mumkin emes.
2. Titrant eritpelerin standartlau.

Eritpe anik kontsentratsiyasin ±0,1 % ten ulken bolmagan katelikte tabiu standartlau dep ataladi. Titrant eritpe kontsentratsiyasi qanshelli anik bolsa, titrimetriyalik usil menen aniklau da sonsha jokari natiyjeli boladi.

Titrimetriyalik analizde tayarlangan xam standartlangan eritpelerdi parqlau kerek. Anik kontsentratsiyali eritpelerdi jaksilap tazalangan xam qurgatilgan mugdarin olshep alip, belgili kolemdegi suwda eritiledi. Misali, as duzi NaS1 usinday jol menen tayarlanadi.

Birak ko`pshilik eritpeler, misali, NS1 din titrlengen eritpesin bul usil menenn tayarlap bolmaydi. Bunday da`l emes kontsentratsiyali eritpeden titrant tayarlanadi, son ol standartlanadi, yagniy anik kontsentratsiyasi tabiladi. Bularga standartlangan eritpeler deyiledi. Eritpelerdi standartlau ushin arnauli aniklaushi, yagniy birlemshi standart eritpeler deb ataliwshi zatlar kollaniladi. Bul zattin qurami berilgen ximiyalik formulaga juwap beriushi, shidamli, mu`mkin bolgansha ekvivalent massasi biraz ulken bolsin. Bul zatlar menen isleu ansat xam kaldik zatlardan ansat tazalaniushi boliui kerek. Titrantti standartlaushi zattin eritpesi menen bolatugin reaktsiyasi titrimetriyalik analizge qoyilatugin talaplarga juuap beriui kerek. Baskasha aytqanda reaktsiya tezligi kushli xam stexiometriyalik bolsin.

Misali, NaOH xam KON eritpeleri kobinshe kaliy biftalat yaki oksalat kislotanin digidrati N₂S₂O₄ 2N₂O boyinsha standartlanadi, NS1 xam H₂SO₄ — karbonat Na₂SOz yaki natriy tetraborat Na₂V₄O₇ • 10N₂O boyinsha kaliy permanganat KMnO₄ nat­riy oksalat Na₂C₂O₄ mene standartlanadi. Kobinshe standartlau ekilemshi zattin eritpesi menen standartlanadi. Bular titrant penen ta`sirlesedi. Misali, NS1 di titrlengen NaOH eritpesi menen standartlau mu`mkin. Har qanday titrantti standartlaudi zatti analiz qilinatugin jag`dayda orinlau kerek, bunin ushin keyninen analiz qiliu ushin kollanilatugin zattan paydalaniu kerek.

3. Titrleudin tiykargi qagiydalari.

Silti eritpesin kislota menen titrleu ziyansiz titrleuge ayqin misal boladi. Ziyansiz titrleu usilinda aniklaniushi zat titrant penen tuwridan-tuwri birigedi. Bul usil menen analiz qiliuda bir isshi standart eritpe jeterli bolip esaplanadi.

Qayta titrleu (yaki oni kaldik boyinsha titrleu deb ataymiz) usilinda eki tiykargi xam ja`rdemshi titrlengen isshi eritpesinen paydalaniladi. Misali, xlor ionlarini kislotali ortada qayta titrleu keng kolemde belgili. Analiz uchun alingan zatqa anik mugarda titrlengen AgNO<sub>3</sub> eritpesinen (tiykargi isshi eritpe) qosiladi. Bunin natiyjesinde az eriushi gumis xlorid sho`kpesi payda boladi:

Ag⁺ + Sl^- = AgSl

Reaktsiyada kirispegen artiqsha mugdardagi AgNO₃ ammoniy tiotsianat (jardemshi isshi eritpe) menen titrlenedi: Ag⁺ + SSN^- = AgSSN

Xlorid mugdarin ansat gana esaplau mumkin, sebebi qosilgan gu`mistin uliuma (mol`) mugdari xam ximiyalik reaktsiyaga kirispegen AgNO₃ mugdarida belgili.

Titrimetriyalik usil menen analizleudin ushinshi tiykargi usili almaslap yaki jardemshi eritpe menen titrleu bolip esaplanadi. (Bul qiysiq usil debte ataladi). Bul usil boyinsha aniklaniushi zatka reaktsiyaga kirisiushi arnauli reagent kosiladi. O`nimlerdin bireui isshi eritpe menen titrlenedi. Misali, yodometriyalik usil boyinsha aniklaniushi mis eritpesi u`stine mol mugdarda KJ kosiladi. Bunda ximiyalik reaktsiya tomendegishe baradi:

2Cu²⁺ +4J^-=2CuJ + J₂

Ajiralgan yod natriy tiosul`fat penen titrlenedi. Titrimetriyalik analizdin ja`nede quramaliraq usillari bar bolip, ol jokaridagi tiykargi ush usildin jiyindisi bolip esplanadi.

4. Titrimetriyalik analiz natiyjelerin esaplau.

Titrimetriyalik analiz natiyjelerin esaplau ekvivalentlik nizamina tiykarlangan. Bunda tiykarinan zatlar o`z-ara ekvivalent mugdarda birigedi.

Eger aniklaniushi «A» zattin titrant eritpe «V» menen tasirlesiui tomendegi tenleme tiykarinda bolsa,

aA + vV = reaktsiya o`nimi (9.1)

Bul jagdayda usi zatlardin ekvivalent massasi aM(A) xam vM(B) ge ten boladi, bunda M(A) xam M(V) lar A xam V nin molyar massasi, xam v_a v _v-lar stexiometriyalik koeffitsient yaki reaktsiya komponentlerinin stexio­metriyalik sanlari bolip esaplanadi.

(9.1) tenlemeni baskasha koriniste jaziu mumkin A + (v_a/ v _v )V- reaktsiya o`nimi, bunda v_a>v_b, yagniy A zatinin bolekshesi V zatinin v_a-v_a bolekshesine ekvivalent bolip esaplanadi.

v_^/v_B katnaslari f_ekv(B) nin simvoli bolip, ol V zatinin ekvivalent faktori deb ataladi: f_ekv(B) =v_bv_a

Ekvivalent faktori olshemsiz m1nis bolip, ol birden kishi yaki birge ten boladi.

v_b/v_a ma`nisi yaki f_3KB(B) V zatinin ekviva­lenti yaki V zatinin ekvivalent formasi deyiledi.

Bazi bir karama-karsiliklardan qutiliw ushin kislotali-tiykarli birigiu reaktsiyalarin vodorod ioni tiykarinda tusindiriu mumkin. Oksidleniu-kalpine keliu reaktsiyalarinda tasirleniushi zattin mugdarin yarim reaktsiyalarda kabil qilingan yaki ajiralgan elektron sanlari menen baylanistirgan kolayli boladi. Bul jagdayga tomendegi sipatlamani beremiz.

Ekvivalent dep, ozine biriktire alatugin yaki kerisinshe ozinen shigaratugin, kislotali - tiykarli reaktsiyalarda bir vodorod ionina yaki oksidleniu-kalpine keliu reaktsiyalarinda bir elektronga baska bir ulgi ekvivalent bola alatugin reaktsiya yaki shartli bolekshege aytiladi.

«Ekvivalent» termini kollanilganda xar dayim onin kandayda bir anik ximiyalik reaktsiyaga tiyisli ekenin korsetiui kerek.

Shartli bolekshe degende real jasay alatugin (molekulalar, ionlar, elektronlar ), bunday boleksheler 6lesi (misali ½ ion) yaki olardin gruppalari tusiniledi. «Shartli bolekshe» termini ornina «element strukturasi», «elementar fragment», «struktura birligi» xam baskalardi kollaniugada boladi.

Zattin mugdarlik ekvivalent birligi mol` bolip esap­lanadi. Misali, berilgen reaktsiyada, f_ekv(NaOH) = lN f_ekv(H₂S0₄)=1/2

Bul reaktsiyada sul`fat kislota ekvivalenti tomendegige ten boladi,

f_ekv(H₂S0₄)H₂S0₄=1/2H₂S0₄ Bul reaktsiya ushin:

N₃R0₄ + KON = KN₂R0₄ + N₂0 f _ekv (H₃P0₄) = 1; f _ekv (N₃R0₄) N₃R0₄ = N₃R0₄

Bul reaktsiya ushin

N₃R0₄ + 2KON = K₂NR0₄ + 2N₂0 f_ekv (N₃R0₄)=1/2 va /_ekv(N₃R0₄)N₃R0₄=1/2 N₃RO₄

Yarim reaktsiya ushin

MnO₄ +8N+ + 5yo = Mn²+ + 4N₂O

f_ekv (KMpO₄) =4 xam f_ekv (KMnO₄) KMnO₄= 1/ 5 KMnO₄

Birak bul yarim reaktsiya ushin bolsa,

MpO₄ + 4N+ +Zyo = MpO₂ + 2N₂O f_ekv(KMpO₄) = 1/3 xam f_ekv(KMpO₄)KMpO₄=1/ZKMpO₄

Berilgen zattin ekvivalent faktori yaki ekvivalentligi turaqli ma`niske iye emes, ol ximiyalik reaktsiyanin stexiometriyalik tasirleniuine baylanisli boladi.

Ekvivalent faktori - X zat bolekshesinin 6lesi berilgen kislo­tali-tiykarli reaktsiyada bir vodorod ionina ekvivalent ekenin yaki redoks reaktsiyasinda bir elektronga sa`ykes ekvivalent bolegin korsetiushi sanga aytiladi.

Titrimetriyalik analizde ekvivalent molyar massa tusinigi ulken a`hmiyetke iye.

X zattin ekvivalent molyar massasi dep ekvivalentlik faktorinin X zattin molyar massasinin kobeymesine ten bolgan, sol zat ekvivalentinin bir mol` massasina aytiladi.

Eritpedegi ekvivalent zat mugdarinin onin kolemine salistirgandagi ekvivalentnin molyar kontsentratsiyasi dep ataladi:

Misali,

S(1/2 H₂SO₄)=0,1 mol`/l.

Bir litr eritpede 1 mol` ekivivalent X bolgan zat onin normal eritpesi deyiledi.

O`lsheu birligi mol`/l ornina qiskasha «N» menen tariyiplenedi. Misali, 1 N, H₂SO₄ yagniy 1 mol` bul 1/2 molekula H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> . Molyar ekvivalent kontsentratsiyasin paydalaniuda usi normal eritpe kollanilatugin ximiyalik reaktsiyanin` anik yaki ekvivalent faktori korsetiliui kerek.

* Molyar ekvivalent, eski termin boyinsha X gramm-ekvivalenttin` san ma`nisine ten boladi.

Titrleude jol qoyilgan xam aqirgi korsetpeler eritpe kolemi DK—10,0 ml uliuma a`hmiyetke iye emes. Birak isshi eritpe kolemlerinin parki kishi bolsa, analiz katesi ulken boliui xar kanday jagdayda da haqiyqiy bolip kaladi.

5. Titrleu iymek siziqlari.

Titrimetriyalik analiz usulinin tiykargi baskishlarinin biri titrleu iymek siziqlari bolip esaplanadi. Ol titrleu dawaminda reaktsiyada katnasip atirgan eritpe kontsentratsiyasinin yaki kontsentratsiya logarifmi yaki eritpenin kandayda bir kasiyeti (yaki xarakteri) kosilatugin titrant kolemi (yaki titrleu darejesi) ne garezliligin grafik tiykarinda tusindirip beredi. Misali, kislotali-tiykarli birigiu reaktsiyasin eritpe rN xarakterlep beredi.

Teoriyalik esaplaular xamde tajriybede tabilgan titrleu iymek siziqlarinan parq qiladi. Titrleu iymek siziqlarin teoriyalik esaplaularlar adette, titrleu uaktinda payda bolatugin reaktsiyanin tensalmaklik konstantasi xam tasirlesiushi zattin baslangish o`nimi boyinsha orinlanadi. Eger titrleniushi xam titrant eritpe normalliklari birdey titrleuge 100,0 ml eritpe alingan bolsa, bul jagdayda titranttan kosilgan millilitr sani titrant penen aniklaniushi zat arasidagi reaktsiya barisina (titrleu darejesine) ten boladi. Bunday iymek siziklar en axmiyetli titrleude anik natiyje aliu ushin molyar bolgan indikator tanlaudi tamiyinleydi. Tajiriybe joli menen titrleu iymek siziqti titrleu dauirinde kandayda sistema kasiyetinin (optik tigizlik, tok diffuziyasi xam t.b.) kosilip atirgan titrant kolemine baylanisliligi boyinsha, tiyisli grafik siziladi. Bunday iymek siziqlar ekvivalent tochkani anik, tabiuga xizmet qiladi.

6. Titrimetriyalik analizdin tiykargi usullari.

Titrimetriyalik analizde kislotali-tiykarli birigiu, kompleks payda boliu xam baskada reaktsiyalar kollaniladi. Bul tu`rdegi reaktsiyalar titrimetriyalik analiz shartlerin tasirlendiriui kerek. Ayrim titrimetriyalik usullar tiykargi reaktsiya tipi boyinsha yaki titrant ati menen ataladi. Misali, argentometriyalik usilda AgNOz titrant, permanganatometriyada KMnO₄ eritpesi xam baskalar). Titrleu usilinda ekvivalent tochka tabiuga karap renli indikator kollaniuga tiykarlangan, potentsiometriyalik, konduktometriyalik, fotometriyalik xam baska usillarga ajiratiladi. Titrimetriyalik analizde kollanilatugin tiykargi reaktsiyaga saykes bul usil tomendegi titrimetriyalik analiz klasslarina ajiratiladi.

1. Kislotali-tiykarli birigiu usili proton beriu qubilisi menen bylanisli: SNzSOON + ON^- = SNzSOO^- + N₂O

4. Oksidleniu-kalpine keliu usili ko`pshilik oksidleniu-kalpine keliu reaktsiyalarin biriktiredi:

MnO^2-₄+5Fe²⁺+8H⁺=Mn²⁺+5Fe³⁺+4H₂O (permanganometriya)
xar bir usil analitikalik jaktan xarakterleu tiykarinan tomendegilerdi oz ishine aladi: isshi eritpeler tayarlau xam olardin kasiyetleri, titrleu iymek siziginin suwretleri, aniklaudagi kateler, ekvivalent tochkada indikator tanlau xam amelde kollanip biliu.

Bekemlew ushin sorawlar:

1. Ne ushin shokpenin payda boliuina tiykarlangan usullarda gravimetriyalik usilga salistirganda reaktsiyanin aqirina deyin bariuina talap jokari?

2. 
   NS1 xlorid kislotani titrlengen NaOH xam Na₂B₄O_7*10H₂O
   eritpeleri menen standartlau mumkin. Bul usullardin kaysi biri anik natiyje beredi xam ne ushin?
   
3. 
   Titrant?
   

4.Ekvivalent faktorlar?

Lektsiya-8

Tema: Kislotali-siltili titrlew metodi.

Reje:

1. Isshi eritpeler

2. Titrlew iymek siziqleri ha`m indikator tan`law

3. Ekvivalent tochkani fiziko-ximiyaliq usil menen aniqlaw

4. Kislotali-tiykarli titrlew usilin a`melde qollaniw

5. Suwdin` kermekligin aniqlaw

6. Usildi uliwma bahalaw

Tayanish tu`sinikleri:titr, standart eritpe, ekvivalent, titrant, ekvivalent faktor, normal eritpe, ekvivalent molyar massa, titrlew iymek sizig`i, titrlew da`rejesi, ekvivalent tochka.

1. Isshi eritpeler

Kislotali-tiykarli titrleu usili protondi titranttan titrleniushi zatka yamasa titrleniushi zattan titrantka o`tiuine tiykarlanadi. Kislotali-tiykarli ta`sirlesiu reaktsiyasi stexiometriyalik xam jokari darejedegi tezlik menen bariwi kerek.

Isshi standart eritpe sipatinda 0,05 dan 0,1 mol`/l kontsentratsiyali ku`shli kislotalar ( NS1, N₂SON), usi kontsentratsiyadagi kushli tiykar( NaOH, KON, Va(ON)₂) lar kollaniladi. Kislota eritpeleri turaqli bolip, olardi kerekli mugdarda uzaq uakit saklau mumkin. Silti eritpeleride turaqli, birak shiyshe menen tasirlespeui ushin olardi mumlangan shiyshe yamasa ftorplastli idislarda saklau kerek. Silti eritpeleri xauadan uglerod (1U)-oksidti jutiuinda esapka aliu kerek.

Kislota xam siltilerdin anik kontsentratsiyalari kalegen birlemshi titrlenen zat menen standartlanadi. Kislotani standartlau ushin kobinshe natriy karbonat Na₂CO₃ (soda) yaki natriy dekagidrotetraborat Na₂B₄O₇*1OH₂O (bura) dan paydalaniladi.

Bura eritilgende suw menen oz-ara reaktsiyaga kirisedi:

V₄O₇^- + ZN₂O = 2NzVOz + 2VO^2-

xam payda bolgan metaborat kislota menen titrlenedi:

V O_r + N ⁺ + N₂O = N₃VOz

Solay etip, 1 mol` burani titrleu ushin 2 mol` N ⁺ sariplanadi xam buranin molyar ekvivalent massasi tomendegige ten boladi:

(V₄O₇^- 10N₂O) =V2M(Na₂B₄O₇ 10N₂0)

Buranin molekulyar ekvivalent massasinin ulken boliui onin jetiskenliklerinin biri bolip esaplanadi.

Silti eritpesi kaliy gidroftalat boyinsha standartlanadi.

Sogan uqsas oksalat, benzoy C₆H₅COOH xam baska kislotalar menen de standartlau mumkin.

Eger kislotanin molyar ekvivalent kontsentratsiyasi anik bolsa, bul halda bul eritpeni silti kontsentratsiyasin standartlau ushin kollaniu mumkin. Tap usinday etip, eger silti eritpesinin kontsentratsiyasi belgili bolsa, bul halda kislotalar kontsentratsiyasin standartlauga boladi.

Titrlengen standart eritpelerdi tayarlauda sanaatta shigarilatugin arnauli ampulalardan (fiksanal) paydalaniu uakitti birkansha u`nemleydi. Fiksanallar ozinde anik mugdardagi zatti tutadi. Fiksanallardi olsheu kolbada eritiu yaki suyiltiriu titrlengen standart eritpe aliu imkaniyatin beredi.

2. Titrleu iymek siziqlari xam indikator tanlau

Kislotali-tiykarli birigiu reaktsiyasina tiykarlangan bolip, titrleu iymek siziqlari eritpe rN inin adette kosilgan eritpeninin kolemge baylanisli boliuin korsetedi. Titrleu iymek siziqlarin du`ziude rN ma`nisi esaplanadi:

1. Ekvivalent tochkaga deyin (e.t.d)

2. Ekvivalent tochkada (e.t)

3. Ekvivalent tochkadan keyin (e.t.k)

a) Kushli kislotalardi ku`shli tiykarlar menen titrleu iymek siziqlari

.

! Ekvivalent tochkada rN tin keskin ozgeriui titrleu sekirmesi delinedi.

Bul titrleu iymek siziginin en a`hmiyetli ta`repi bolip esaplanadi, sebebi titrleu sekirmesi boyinsha indikator ta`nlanadi xam baska ma`seleler shesheiledi. Titrleu uaktinda rN tin keskin ozgereui reaktsiyanin tensalmaklik konstantasi xam reagentler kontsentratsiyasi menen aniklanadi. Ko`pshilik titrimetriyalik usillarda katelik ±0,1 % den artpaydi. Sol sebepli sekirme ma`nisi eritpe 0,1 % titrlenbey kalgandagi yaki titrleu 0,1% o`tkizip jibergende rN tin ozgeriui menen payda boladi, dep esaplanadi. Eger jol quyilatugin analiz kateligi 1 % bolsa, bul halda titrleu sekirmesi eritpenin titrleuin ekvivalent tochkadan o`tkizip jibergen ma`nisine salistirmali I% ge titrlenbey kalgandagi rN ozgeriuine ten boladi.

3. Ekvivalent tochkani fiziko-ximiyalik usil menen aniklau

Ekvivalent tochkani aniqlauda renli indikatorlardi ken kolemde kollaniu en a`piuayi usillardin biri bolip esaplanadi. Renli indikatorlar menen birge fluorestsent xam xemilyuminestsentli indikatorlardan da paydalaniladi. Tu`rli fiziko-ximiyalik usillar, tiykarinan potentsiometriyalik, konduktometriyalik, fotometriyalik, termometriyalik xam baskalar n1tiyjeli kollanilmakta.

Potentsiometrik olsheu titrleu uaktinda eritpe rN in baqlauga tiykarlangan. Bunda titrleu iymek sizigi eksperimental mag`lumatka saykes du`ziledi xam pN sekirmesi boyinsha ekvivalent tochka aniklanadi.

Kislotali-tiykarli oz-ara ta`sirlesiu reaktsiyasi dauaminda eritpenin elektr o`tkizgishligi ozgeredi, sonin ushin ko`pshilik jagdayda ekvivalent tochkani konduktometriyalik olsheu menen aniklaymiz. Kislotali-tiykarli usillarda fotometriyalik, termometriyalik xam t.b. na`tiyjeli kollaniladi.

4. Kislota-tiykarli titrleu usilin amelde kollaniliu.

• Kislotali-tiykarli titrleu usillari ximiya xam tekstil sanaati, plastmassa xam talshiq texnologiyasi, to`ginler, gidrometallurgiya xam elektrometallurgiyada o`nim sipatin tekseriude kollaniladi.

Kislotali-tiykarli titrleu usillari menen ku`shli xam ku`shsiz kislotalar, kushli xam ku`shsiz tiykarlar, zaryadlangan kislota xam tiykarlar dep esaplaniushi duz kontsentratsiyalarin aniklauda da paydalaniladi.

m(NaOH) =c(HCI)*2(V₁-V₂) / 1000 *NaO*

Aralaspa NaHCO₃ + Na₂CO₃ eritpesin eki indikator menen titrleu mumkin. Metiloranj reninin ozgeriui reaktsiyanin tamam bolganin korsetedi. Eger 6lgini titrleuge (metiloranj menen) sariplangan kislotanin uliuma kolemi 1/₂ ml bolsa, bul halda V₂- 2V₁ kolemli kislota eritpedegi NaHCOs aralaspasin titrleuge sariplanadi. Bunnan:

m(NaHCO₃)= s (NS1)* 2 V₁/1000*M (NaHCO₃)

m(Na₂CO₃ )= s (NS1)* 2 (V₂- V₁)/1000*M (Na₂CO₃ )

H₂SO₄ xam N₃RO₄ ti metiloranj menen titrleude reaktsiya tomendegishe baradi: N₃RO₄ + NaOH = NaH₂PO₄ + N₂O

Fenolftalein menen titrleude ogan NaOH kosiladi:

NaH₂PO₄ + NaOH = Na₂HPO₄ + N₂O

Eger V₁ -metiloranj benen titrleude sariplangan NaOH kolemi, V₂ bolsa, fenolftalein menen titrleude sariplangan silti mugdari, N₃RO₄ tin ekinchi basqishina sariplangan silti mugdari V₂- V₁ ayirmasina ten boladi. Ekinchi basqish boyinsha N₃RO₄ tin massasi tomendegi formula menen esaplanadi.

m(H₃P0₄ )= s (NaOH )* 2 (V₂- V₁)/1000*M (H₃P0₄ )

Sul`fat kislota H₂SO₄ ni titrleuge V₁ - (V₂- V₁) = (2V₂- V₁ ) silti sariplanadi,

m(H₂SO₄ ) = s (NaOH )* 2 (V₂- V₁)/1000*M (H₂SO₄ ) boladi.

5. Suwdin kermekligin aniklau

Suwdin kermekligi kal`tsiy xam magniydin molyar ekvivalent kontsentratsiyasi (/<sub>ekv</sub>=1/2) menen xarakterlenip, mol`/l da sipatlanadi. Kermeklik karbonatli xam turakli boliui menen parklanadi. Suwdin kuraminda gidrakarbonatlar bolsa, karbonatli kermeklik delinedi xam kaynatilsa tarkaladi:

Sa(NSO₃)₂ = SaSO₃ + N₂O

Bunin menen suwdin kermekligi jogaladi yaki kemeyedi. Sol sebepli karbonatli kermeklikti jogaliushi kermekllilik dep ataymiz. Suw kaynatilganda karbonatlar menen birge baska ba`zi bir duzlar birge shogedi.

Suwdin turakli kermekliginde suwdagi gidrakarbonatlardan baska jane t6rli eriushen duzlar xam boladi. Suw kaynatilganda olar kemeymeydi. Suwdin turakli xam karbonatli kermeklilik jiyindisi onin uliuma kermekligin payda kiladi. Karbonatli kermeklikti aniklauda suw metiloranj indikatori katnasinda xlorid kislota menen titrlenedi.

Suwdin turakli kermekligi aylanba titrleu usili menen aniklanadi. Suwdan belgili kolemde olshep alip, u`stine titrlengen standart Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> eritpe kosip kuritilgansha puwlandiriladi. Bunda kal`tsiy xam magniy karbonatlari shokpege tusedi. Qurgaq onim kuramindagi SO₂ distillyatsiyalangan suwda eritiledi xam bul eritpeden, karbonatlar menen reaktsiyaga kirispey kalgan, artiksha Na₂SO₃ mugdari aniklanadi. Eger suwdin V (N₂O) ml kolemine normal kontsentratsiyasi s( V₁ Na₂CO₃) li V₂- (Na₂CO₃) ml Na₂CO₃ kosilgan bolsin, bunday reaktsiyada karbonatlar menen ta`sirlespey kalgan artiksha Na₂CO₃ titrleu ushin V (NS1) ml sariplangan bolsa, suwdin turakli kermekligin esaplauga boladi.

6. Usildi uliuma baxalau

Kislotali-tiykarli titrleu jokari sezgirligi menen xarakterlenedi. Oni en a`piuayi aniklaudagi katelik 0,1 ... 0,2% di payda etedi. Isshi eritpeler turakli boladi. Ekvivalent tochkani tabiuda xar t6rli rN — metr indikatorlar toplami bolip, xar tu`rli fiziko-ximiyalik analiz usillari tiykarinan, potentsiometriyalik, konduktometriyalik, termometriyalik xam baska usillar tabilgan. Kislotali-tiykarli titrleu shegarasi ju`da` ken. Suwsiz ortada kislotali-tiykarli titrleu intensiv rauishte o`spekte.

Bekemlew ushin sorawlar:

Tomende sanab otilgen titrleuden kaysi biri ekvivalent tochkaga

tuwri keledi, rN = 7, rN<7 , rN±7 : a) HNO₃ + NaOH;6) HCOOH Na-
ON; v) HJO₃ + NaOH; g) CH₃CH₂COOH-f- KON; d) NH₃ + HC1;
e) KON + NS1; j) H₂NC6H₄SO₃H + NaOH; z) C₆H₅NH₂ + HCI;
i) C₂H₅N + HC1;K) S₂N₅MN₂ + NS1;l) KCN + HCI;M) Na₂CO₃ + HCl;

1. 
   Qanday faktor yaki xarakteristikalar (dissotsiatsiyalaniu konstanta-
   si, temperatura, eritpe koitsentratsiyasi, titrleniushi eritpe kolemi,
   titrleu tezligi) ta`sir kiladi: a) ekvivalent tochka jagdayina;
   b) titrleu sekirmesinin ma`nisine xam jagdayina?
   

3. №anday xalda titrleu sekirmesi ulken
boladi: a) 0,1 M NH₃ + 0,1M HC1 xam 0,1 M NaOH + 0,1 M HC1;

b) 0 1 M SN₃SOON + 0,1M NaOH xam 0,1 M HCl + 0,1 M NaOH;

4. Tomendegi titrleuge kaysi indikatorlar (metiloranj, fenol ftalien, lakmus) tu7ri keledi: a) C₆H₅COOH + NaOH; 6) HCOOH + NaOH; v) HNO₃ + NaOH; r) MN₃ + NS1; d) CH₃NH₂ + HC1; e) C₆H₅NH₂+HC1; j) Na₂SOz + NS1; z) Na₂SO₃ + 2NS1; i) KSN-NS1; k) Na₃PO₄ + HCl; l) Na₃PO₄ + 2HCl?

5. Tomendegi titrleuge kaysi indikator yaraydi: a) 0,1 M K₂NRO₄ +

+ 0,1 M NS1;b) 0,1 M KN₂RO₄ + 0,1 M KON?

6. Titrleuler metiloranj xam fenolftalein menen alip barilsa,

kaysi indikatorli katelikti esapka aliu kerek: a) HCl + NaOH;
b) CH₃COOH + NaOH; v) NH₃ + HCl; r) Na₂CO₃ + HCl?

7. Tomendegi kislotalardin: kaysi birin: N₂SOz, H₃Cit, H₃PO₄,

• N₄R₂O₇ birlemshi, ekilemchi, 6shlemchi, t5rtlemchi kilip titrleu

mumkin. Qa`telik 1% den artpasin.

8. Tomendegi usillarga tiykarlanip N₃RO₄ tin ekvivalent molyar
massasin anikla4: a) ammoniydi fosfat xalda chuktirip oni
eritsek xam titrlesek; b) N₃RO₄ ti SaSl₂ katnasinda titrlense?

9. 
   K₂NRO₄ ti indikator metiloranj katnasinda NS1 menen
   titrlendi. NS1 titrin esaplau formulasin jazin`.
   
10. 
    Silti NaOH ti N₃RO₄ menen fenolftalein katnasinda
    titrledik. Xlorid kislotanin N₃RO₄ boyinsha titrin esaplau formula-
    sin jazi4.
    

11. Fosfat kislota N₃RO₄ ti NaON menen titrleude payda bolgan bufer eritpe komponentlerin korsetin`:

a) metiloranj menen;

b) fenolftalein menen;

12. Tomendegi zatlar oz-ara birge bolsa, olardin mugdari kanday

aniklanadi?

a) K₂SO₃ xam KNSO₃;v) N₃RO₄ xam Sa(N₂RO₄)₂; d)N₃RO₄ xam H₂SO₄; b) NaOH xam NaCO₃; g) N₃RO₄ xam NS1. Esaplau formulasin keltirin`.

Lektsiya-9

Tema: Permanganometriya.

Reje:

1. Permanganometriya.

2. Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallari.

3. Okisleniw qa`lpine keliw potentsiallarin esaplaw.

Tayanish so`zler:

Oksidometriya, permanganometriya, elektrod, on` zaryadli, potentsial belgisi, natural logarifm, okisleniw darejesi, ekvivalent massasi, kaliy permanganat, teris zaryadli, oksalat kislota, eritpe kontsentratsiyasi, kislotali orta, siltili orta, neytral orta, valentlik, gal`vanikaliq element, metallardin` aktivlik qatari.

1.Permanganometriya.

Permanganometriya metodi permanganat ioni menen oksidleu reaktsiyalarina tiykarlangan. Okisleniudi kislotali ortada xam siltili ortada alip bariu mumkin.

Okisleniu kislotali ortada alip barilsa, KMnO₄ dagi marganets kaytarilip Mn⁺² kationdi payda kiladi xam natiyjede reaktsiya usin alingan kislota kaldiginin Mn⁺² kationli duzi payda boladi. Misali kaytariushi sipatinda temir sulpfat alip, okisleniu sulpfat kislotali ortada alip barilsa, tomendegi reaktsiya 1melge asadi:

10 FeSO₄+2KMnO₄+8H₂SO₄=5Fe₂(SO₄)₃+2MnSO₄+K₂SO₄+8H₂O

Reaktsiyanin ionli tenlemesi:

Fe⁺²+MnO₄^-+8H⁺=5Fe⁺³+Mn⁺²+4H₂O

Marganets okisleniu darejesinin 7 den 2 ge kemeyiui MnO₄^-ioninin 5 elektron biriktirip aliuin korsetedi. Buni tomendegi tenlemeden koriu mumkin:

MnO₄^-+8N⁺+5e-=Mn⁺²+4N₂O

Demek, KMnO₄ ti4 bul reaktsiyadagi ekvivalent massasi tomendegishe tabiladi;

E=M/5=158,04/20=31,61 g

Eger okisleniu siltili yaki neytral ortada alip barilsa, marganets 7 valentlikten 4 valentlikke deyin kalpine keledi xam qon`ir shokpe MnO₂ payda boladi;

Cr₂(SO₄)₃ + 2KMnO₄ + 8KOH = 2K₂CrO₄ + MnO₂ + 3K₂SO₄ + 4H₂O

MnO₄^- + 4H⁺ + 3e^- = MnO₂ + 2H₂O

Demek, KMnO₄ tin` usi reaktsiyaga tuwri keliuchi ekvivalent massasi kislotali ortadagiga karaganda baskasharak boladi:

E = M/3 = 158,04/3 = 52,68 g

Reaktsiyanin kislotali xam siltili ortada t6rliche bariuinin sebebi Mn⁺² ioni menen MnO₂ tomendegi sxemaga muwapiq bir-birine o`tip turadi:

MnO₂ + 4H⁺ + 2e^- = Mn⁺² + 2H₂O

Tenlemeden, eritpedegi N⁺ ionlarinin kontsentratsiyasi artiui menen MnO₂ va Mn⁺² arasindagi tensalmaklik Mn⁺² ionlari payda boliu ta`repine siljiytugini korinip tuuripti. Sonin ushin eger zat kislotali ortada permanganat ioni tasirinde oksidlenip, da`stleb MnO₂ payda kilgan bolsa, eritpede N⁺ ionlarinin kontsentratsiyasi jokari bolgani ushin MnO₂ darxal Mn⁺² ionlarina deyin kalpine keledi.

Kaliy permanganatnin 1 litr 0,02 N eritpesini tayarlau. Texnikalik ta`rezide 0,65g ga jakin kaliy permanganat duzinan 6lgi alinadi. Son olshep alingan kaliy permanganattii eritiu ushin olshemli tsilindride 1litr distillyatsiyalangan suw olshep alinadi. Kaliy permanganat kristallari suwda juda aqirin eriydi, sonin ushin olshep alingan suwdin bir bolimi kaynagansha qizdirilip, az-azdan kolba yaki stakandag`i kaliy permanganat u`stine kuyip shaykaladi. Waqiti- uakiti menen kristallar ustindegi suyiqlik baska idiska kuyip alinadi xam kristallar ustine jane issi suw kuyip eritiu dauam ettiriledi. Kaliy permangantnin xammesi erib, eritpe suwitilgannan son 1 littli shiyshe idiska salinadi. Qalgan suwdan eritpenin kolemi kolba auzindagi belgige jetkenshe kuyiladi, eritpe jaksilab aralastiriladi. Kolbanin auzi shiyshe tigin menen berkitiledi xam karangi jerde 7-8 kun kaldiriladi. 7-8 kunnen son eritpe sifon jardeminde baska idiska alinadi. Usinday etip eritpe idis tubine shokken MnO₂ dan ajiratip alinadi. Endigi waziypa tayarlangan eritpe kontsentratsyasin standart eritpe jardeminde aniklaudan ibarat.

Oksalat kislotanin standart eritpesinin tayarlau. Kaliy permanganat oksalat kislotali ortada tomendegi tenlemege muuapik tasirlesedi;

2KMnO₄ + 5H₂C₂O₄ + 3H₂SO₄ = 2MnSO₄ +10CO₂ + K₂SO₄ + 8H₂O

yaki ionli formada: 2MnO₄^- + 5C₂O₄^2- + 16H⁺ = 2Mn⁺ + 8H₂O + 10CO₂

Kaliy permanganatnin oksalat kislotanin duzlari menen tasirlesiui jokaridagiday boladi. Standart eritpe tayarlau ushin kollanilatugin N₂S₂O₄*2N₂O oksalat kislotanin ekvivalent massasi onin molekulyar massasinin yarimina ten boladi. Yag`niy 126,07/2=63,04g. 250ml 0,02N kontsentratsiyali eritpe tayarlau ushin 63,04*0,02*0,25 = 0,3152g oksalat kislota olshep aliniui kerek. Analitikalik tarezide 0,315 ga jakin olshem olshep alinadi. Ol 250 ml kolemli olsheu kolbasina salinadi. Distillyatsiyalangan suwiq suwda eritilip, kolbanin belgisine deyin suw menen suyiltiriladi xam jaksilab aralastiriladi. Tayarlangan oksalat kislota eritpesinin titri xam normalligi alingan olshemnin anik massasinan paydalanip esaplanadi.

Misal ushin oksalat kislotanin olshengen massasi 0,3215g bolsa, eritpenin titri:

T = 0,3215/250 = 0,001286g/ml

eritpenin normalligi: N = T*1000/E = 0,001286*1000/6304 = 0,02040 boladi.

2. Okisleniu-kalpine keliu potentsiallari.

A. Normal vodorod potentsiallar.

Tu`rli atom xam ionlardin oksidleniu-kalpine keliu qa`biletin korsetiu ushin tajiriybeden o`tkiziletugin juplar (misali Zn⁺²/Zn) xam normal vodorod elektrodtan ibarat bolgan galvanikalik shinjir d6ziledi (2H⁺/H2).

Normal vodorod elektrod platinadan tayarlangan boladi (inert o`tkiziushi sipatinda rol oynaydi). Rlatina gaz halindagi vodorodti adsorbtsiyalau kasiyetine iye. Plastinka sulfat kislotasi eritpesine tusiriledi. Usi uakitta tazalangan gaz halindagi vodorod 1 atm. basimda sulfat kislota yaki vodorod xlorid eritpesinen o`tkizilip turiladi. Usilayinsha kaytimli reaktsiya payda boladi.

H₂ = 2H⁺ + 2e Bul reaktsiya metall elektrodlar sirtinda payda boladi. Normal vodorod elektrod potentsiallarinin ma`nisi 0 ge ten dep alinadi.
NORMAL OKISLENI?-№!LPINE KELI? POTENTsIALLARI

Temir xloridtin` normal vodorod elektrod (n.v.e.) penen du`zilgen shinjirinin sxemasi tomendegishe: - (Ptl ) H₂/2H = Fe⁺²/Fe⁺³ (Ptii)⁺

Bul shinjirdagi ximiyalik reaktsiyani tomendegi ximiyalik reaktsiya menen sipatlau mumkin: H₂ + 2Fe⁺³ = 2H⁺ + 2Fe⁺²

Ionlar kontsentratsiyasi (aktivligi) vodorodtin basimi 1atm. xam 25 S⁰ da galvanikalik shinjir aqirindagi potentsial +0,771 V.

N.V.E. pene kontsentratsiyasi 1atm. xam 25 S⁰ da olshengen potentsial normal potentsial delinedi.

E.D.S.(E)=Eoks+Ekalp. (e.d.s.)

Misali: Zn - 2e = Zn⁺² + Cu

Zn - 2e = Zn

E⁰ = ushin - 0,7620 v

Cu⁺²+2e=Cu ushin E⁰= +0,3448 v

E.D.S.= 0,3448 - (-0,7620)=1,1068 v

3. Okisleniu-kalpine keliu potentsiallarin esaplau.

A. KONTsENTRATsIYaGA BAYLANISLILI"I

Okisleniu - kalpine keliu potentsiallari temperaturaga, eritpe kontsentratsiyasina, rN na xam kompleks payda boliuina baylanisli boladi. Okisleniu- kalpine keliu potentsiali sistemali vodorod elektrod potentsialina mugdarlik jaktan baylanisliligi tomendegishe:

KT [oks]

E=E^oo/k+----------- ln-----------

nF [kalp.]

E = okisleniu - kalpine keliu potentsiali

E = normal okisleniu - kalpine keliu potentsiali

K = gaz konstantasi 8,314 Joul

T = absolyut temperatura

n = jogaltilgan yaki kabil kilingan elektronlar sani

F = Faradey sani 96500 Kulon

Bul jerde konstantalar ornina kerekli sanlardi xam natural logarifm ornina onlik logarifm qoysak, (o`tkiziu koeffitsienti 2,303) 298 K temperaturadagi tenleme:

8,314*298*2,303 [oks]

E=E^ooks + -----------------------lg --------

n*96900 [kalp.]

yaki 0,059 [oks. ]

E=E^ooks + ---------------lg---------

n [kalp.]

Eger uliuma xalda jazsak:

0,059 [oks. ]^e

E= E^ooks + ----------- lg --------------

n [kalp.]^d

Bul jerde [oks.]=[ kalp.]=1

[oks. ] ^e

lg---------- = lg1 = O xam E=E^o

[kalp.]^d

Sistemanin normal okisleniu-kalpine keliu potentsiali delinedi. Bunnan tiskari okisdlanish-kalpine keliu potentsiali vodorod ionlari kontsentratsiyasina da baylanisli boladi.

Esaplaular tiykarinan jokaridagi tenlemeler tiykarinda alip bariladi.

Tu`rli okisleniu-kalpine keliu reaktsiyalarinan, biz xamme uakit yagniy bir oksidleushi berilgen zatti yaki iondi ansat oksidleytuginin, al baska oksidleushi bul zatti yaki iondi oksidley almaytuginin koremiz. Misali: SI₂ Br^- ionlarin oksidleydi: SI₂ + 2Br = Br₂ + 2CI^-

Fe⁺³ ion bolsa, Br^- ionlarin Br₂ ge deyin oksidley almaydi, birak ol I^- ionlarin ansat oksidleydi: 2I^- + 2Fe⁺³ = I₂ + 2Fe⁺²

Bul misallardan t6rli oksidleushi xam kalpine keltiriushinin kushi, yagniy ximiyalik aktivligi bir tu`rli emesligi korinip turipti. Bul misalda Cl^- Fe⁺³ ke karaganda kushli oksidleushi bolip esaplanadi. Fe⁺³ ionlarin Fe⁺² ge deyin kalpine keltire alatugin I^-ionlar bolsa, Fe⁺³ ionin kaytara almaytuginn Br^- ionlarina karaganda kushli kalpine keltiriushi bolip esaplanadi.

Qaysi atom, ion yaki molekula elektronlarin kansha ansat jogaltsa, ol sonsha kushli kalpine keltiriushi bolip esaplanadi; kaysi atom yaki molekula elektronlardi biriktirip aliuga uqibi kushli bolsa, onin oksidleushilik aktivligi de shonsha ulken boladi.

Shinjirdagi reaktsiyanin uliuma tenlemesi:

2Fe⁺³+2H₂=2H⁺+2Fe⁺²

Eger Fe⁺³/Fe⁺² jubi ornina CI₂ xam SI^- din aktivligi 1ge ten bolgan CI₂/2SI^- jubi standart N₂ elektrod menen jalgansa, onin standart redoks potentsiali:

E₀CI/2CI= +1,36 v ga ten boladi.

Demek elementte:

H₂ + CI₂ = 2H⁺ + 2CI^- reaktsiya baradi.

Berilgen juptnin standart redoks potentsiali kansha ulken bolsa, onin oksidlengen formasi shonsha kushli oksidleushi xam usi menen birge kalpine kelgen formasi shonsha kushsiz kalpine keltiriushi boladi.

Tensalmakliktagi okisleniu-kalpine keliu potentsialinin voltlmetrde esaplangan m1nisi menen redoks juplarinin komponentlerinin kontsentratsiyalari katnasi arasindagi mugdarlik baylanis Nernst tenlemesi menen sipatlanadi:

E = E₀ + RT/nF*ln [oksid]/[ kalp.] (1)

E₀ - berilgen juptin standart redoks potentsiali (v); [oksid] - oksidlengen formanin kontsentratsiyasi; [kalp.] – kalpine kelgen formanin kontsentratsiyasi; R-gaz turaklisi (8,314 j/grad*mol); T-absolyut temperatura, F- Faradey sani (96500 K); n-oksidlengen formanin kalpine kelgen formaga aylaniuinda kabil kilinatugin elektronlar sani.

Eger formula (1)ge konstantalardin san ma`nisleri qoyilsa xam natural logarimnen 10 lik logarifmge otilse, 25S⁰dagi temperatura ushin

E=E₀+ 0,059/n*lg [oksid] / [kalp.] (2) ni alamiz.

Fe⁺³/Fe⁺² jubi ushin tensalmaklik redoks potentsial tomendegi formula menen esaplanadi.

E(Fe⁺³/Fe⁺²) = 0,77+0,059/1*lg [oksid] / [kalp.]

Eger, Misali [Fe⁺³] 1g-ion/l, [Fe⁺²]=0,0001 g-ion/l bolsa,

E(Fe⁺³/Fe⁺²) = 0,77 + 0,059/1*lg*104=1,006 v boladi.

Bekemlew ushin sorawlar:

1.Oksidometriyaga sipatlama berin`?

2.Okisleniu-kalpine keliu potentsiallari haqqinda nelerdi bilesiz?

3.Permanganometriya kanday usil?

4.Permanganometriyanin oksidometriyaga baylanisliligi?

5.Permanganometriya xam oksidometriya kanday ortalarda alip bariladi?

6. 1 oksidometriyaga, 1 permanganometriyaga misal keltirin`?

7.Oksidleushi xam kaytariuchinin waziypasi neden ibarat?

8.FeSO₄ + (NH₄)₃SO₄ + KMnO₄ + N₂SO₄ ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­_{­­­­­­­­­} = Fe(SO₄)₃ + MnSO₄ + K₂SO₄ + N₂O reaktsiyani tenlen.

9. Qaysi ilimpazlar okisleniu-kalpine keliu reaktsiyalari ustinde is alip bargan?