Ozbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ham onin turleri

Ozbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ham onin turleri.

Joba

1.Xaliq bilimlendiriw dizimi haqqinda tusinik

2. Xaliq bilimlendiriw mekemelerinin turleri.

3. Uzliksiz bilimlendirw dizimi.

4. Xaliq bilimlendiriw diziminde mektepke shekemgi tarbiya mekemeler.

Tayanish tusinikler. printsip, mektepke shekemgi tarbiya, pan-texnika, talim, uzliksiz talim, xaliq bilmlendiriw tizimi, yasli-baqsha, sanatoriyali baqshalar, mektep-internatlar.

Sorawlar.

1. Xaliq bilimlendiriw dizimi degende neni tusinesiz

2. Xaliq bilimlendiriw dizimine kirgen mekemelerdi sanap berin

3. Mektepten tisqari talim mekemelerinin waziypalarin aytip berin

4. Mektepke shekemgi talim mekemelerinin qanday turleri bar.

Paydalanilgan adebiyatlar.

1. Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.Uzbekiston 2003 y.

2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik uz kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qatiy irodamizga boglik. 1-2 jild .T. Uzbekiston 2004.

3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005.

4. GTalim tugrisidagiG Qonun. T.- 1997.

5. GKadrlar tayyorlash milliy dasturi G T.- 1997.

6.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998.

7. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993.

8. Uquvchi manaviyatini shakllantirish T. 1999.

9. S.A.Kozlova,T.A.Kulikova Doshkolnaya pedagogika -M. 2000.

10. B.Ziyamuxammedov va boshq Pedagogika .- T. 2000.

1. Xaliq bilimlendiriw dizim degende aniq maqsetti kozlep jaslarga talim-tarbiya beretugin mekemeler tusiniledi.

Har bir mamleket xiliq bilimlendiriw diziminin rawajlaniwi usi mamlekette islep shigariw kushlerinin, islep shigariw qatnaslarinin rawajlaniwina ham jamiyet rawajlaniwina tasir etetugin jamiyetlik, ekonomikaliq maselelerge ham milliy ozgeshelikke baylanisli boladi.

Mamleketimiz garezsizlikke eriskennen keyin xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriw maselelerine, jetik qaniyge kadrlar tayyarlawga ulken itibar berilmekte. Ozbekstan Konstitutsiyasi ham huqimet qararlarina tiykarlangan halda hazirgi waqitta xaliq bilimlendiriwinin tomendegi printsipleri qarar tabadi. Ozbekstan puqaralarinin millletinen, dininen, jinsinan, jamiyetlik awhalina qaramastan talim aliwga ten huqiqliligi printsipi. Bul printsip demokratik ruhinan derek beredi.

Hamme mektep jasindagi jaslar ushin bilim aliw majburiy ekenligi printsipi. Bul printsip jaslarimizdi magliwmatli boliwi, zaman talabina juwap beretugin ilimiy bilimlerdi iyelew, omirde oz ornin taba aliwlari haqqinda mamleketimiz gamhorliginan derek beredi.

Barliq talim mekemeleri mamleket ham jamiyetlik ozgeshelikke iye ekenligi printsipi. Bul Ozbekstandagi barliq talim-tarbiya mekemeleri mamleket ixtiyarinda ekenligin, bul sholkemlerdi mamleket pul menen tamiyinlewin kozde tutadi. Talim-tarbiya mekemelerinin iskerligi mamleket tarepinen basqarilip bariladi. Usi siyaqli tadbirler mamleketti xaliq talimi haqqindagi siyasatin amelge asiriw, oqiw-reje ham dasturlerin bir putin boliwin tamiyinlew imkaniyatin beredi.

Qaysi tilde oqitiw ata-analardin qalewine baylanisligi printsipi. Oz perzentin qaysi tilde oqitiw erkinligi mamleketimizdin internatsializm, insansuwiwshilik siyasatinin jarqin ulgisi. Ozbekstanda jasap atirgan har bir millet agzasi qalegen tilde balalardi oqitiw huquqina iye. Ozbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin 4 statyasinda Respublikada mamleket tili ozbek tili dep belgilengen. Biraq bugan qaramay, Respublika territoriyasinda jasap atirgan basqa haliqlarga hurmet penen qaraw, usi tillerdin rawajlaniwina sharayat jaratip beriw kozde tutilgan.

Talimnin biypulligi printsipi. Konstitutsiyada Respublikamizdin har bir puqarasinin biypul talim aliw huqiqi, talimnin mamleket qarawinda ekenlegi qa`pillengen.

Talimnin barliq turleri biypul boliwi mamleketimizde jane basqa qatar materialliq sharalar menen kollap quwatlanip kelinbekte.Maselen, ayirim kem tamiyinlengen oqiwshilardi mamleketin ozi tamiyinlewi, talabalardi stipendiya menen tamiyinlewi ham olarga basqa materialliq jardemler korsetiliwi siyaqli Respublikada xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriwga tasir etetugin faktorlardan esaplanadi. Hazir kopshilik talim-tarbiya mekemelerinde balalar mamleket esabinan tarbiyalanip kelinbekte.

Oqiwshilardi har tarepleme kamal taptiriw, olardi qarawsiz qalmasliqlari ushin materialliq deregi imkan beretugin mekteplerde kuni uzaytirilgan toparlar duzilgen, jetim balalar ushin balalar uyleri, mektep-internatlar sholkemlestirilgen.

Talimnin ilimiylik ham dunyaliq printsipi. Bilimlerdin ilimiy ozgesheligine iye boliwi ham bul pan ham texnika jetiskenliklerin esabqa algan halda barhama ozgerib, janalanip bariwi ilimiylik printsipi delinedi. Ozbekstan territoriyasinda barliq talim mekemelerinde dunyaliq bilimler beriledi. Bul printsipke sozsiz amel qiliw balalarga beriletugin bilimler mazmuni waqti-waqti menen qaytadan korip, ozgertilip turiwdi talap etedi.

2. Ozbekstan Respublikasinin GBilimlendiriwG haqqindagi Nizami (1997j 29 avgust) GTalim turleriG haqqindagi 10 statyasinda sonday delingen.

GOzbekstan Respublikasinda talim tomendegi turlerde amelge asiriladi

-mektepke shekemgi tarbiya,

-uliwma orta talim,

-orta arnawla, kasip-oner talimi,

-joqari talim,

-joqari oqiw orninan keyingi talim,

-kadrlar bilimin asiriw ham qayta tayarlaw,

-mektepten tisqari talimG.

Mektepke shekemgi tarbiya.

Xaliq bilimlendiriw diziminde birinshi basqish-mektepke shekemgi tarbiya. Onin tiykargi waziypasi balalardi salamat ham jetik qilip tarbiyalaw, olardi mektepke ham pedagogikaliq, ham psixologiyaliq tarbiyalawdan, olardin jeke qabiletlerin rawajlandiriwdan ibarat. Bul talim 6-7 jasqa shekem shanarak, balalar baqshasinda ham basqa talim mekemelerinde alip bariladi.

Baslawish talim (I-IV klass).

Uliwma mektep taliminde baslawash mekteptin ahmiyeti zarur. Sebebi baslawish mektep uliwma orta talim aliw ushin zarur bolgan bilim, oqiw konlikpeleri menen qurallantiradi.

Uliwma orta talim mektepleri (V_IX klass). Uliwma orta talim mektepleri orta magliwmat aliwin tamiyinleydi. Zamanagoy bilimler beredi. Balalardin pikirlew qabiletin ostirip, algan teoriyaliq bilimlerin amelde qollawga uyretiledi. Bul bolsa oz nawbetinde kasip tanlawga bagdarlaydi, bir kasipti iyelew imkaniyatin beredi.

Orta arnawli kasip-oner talimi.

Ozbekstan Respublikasinda kasip-oner taliminin tiykargi maqseti jaslardi miynet ham kasip konlikpelerine uyretiw, isshi kadrlar tayarlaw, olardin uqipliligin asiriw ham qayta tayarliqtan otkiziw. oner-texnika talimi, uqipli isshiler tayarlaw Respublikamizdin orta arnawli kasip-oner talimi oqiw orinlari, oqiw islep shigariw, oqiw kurs karxanalari, oraylari ham basqa islep shigariw menen baylanisli bolgan oqiw mekemelerinde amelge asiriladi. Ozbekstanda xaliq xajaligi ushin uqipli kaniygeler tayarlap beriwdeoner-texnika bilim orinlari ulken ahmiyetke iye.

Joqari talim.

Xaliq bilimlendiriw diziminde zarur orin iyelep, jamiyetlik ham ilimiy rawajlaniwdi belgilep beredi. Xaliq xojaligi ham madeniyattin turli tarawlarin jetik joqari magliwmatli qaniygeler menen tamiyinleydi. Respublikada joqari talim oz ishine universitetlardi, pedagogika, awil-xojaligi, meditsina, ekonomika, yuridika, politexnika ham basqa institutlardi qamrap aladi. Universitetler jetekshi bilim orinlarinan bolip olar tabiiy-matematikaliq ham jamiyetlik qaniygeler boyinsha jetik kadrlar tayarlaydi.

Joqari oqiw orninan keyingi talim. Institut, universitetler ushin joqari darejeli ilimiy kadrlar tayarlawdi nazerde tutadi. Bul aspirantura, doktorantura arqali amelge asiriladi. Aspiranturaga joqari magliwmatli, ilimiy-izertlew islerine say shaxslar imtixan tapsirip, tan`law tiykarinda qabul qilinadi.

Dissertatsiya qragawinan keyin bunday shaxsga pan kandidati ilimiy darejesi beriledi. Oz tarawinda teren izleniwler alip bargan, monografiyalar jazgan ham doktorliq dissertatsiyasin qargagan shaxsga pan doktori ilimiy darejesi beriledi.

Mektepten tisqari talim. Ozbekstan Respublikasi talim haqqindagi nizamnin 10 statyasina tiykarlangan balalar ham ospirimlerdin talaplarin, tileklerin toliq amelge asiriw, olardin bos waqitlarin mazmunli sholkemlestiriw maqsetinde mamleket mekemeleri, turli mulk formalarina iye bolgan karxanalarYu jamaat sholkemleri ilimiy-badiiy, ilimiy-tabiiy, texnik, sport ham basqa bagdardagi mektepten tisqari talim mekemelir sholkemlestiriwi mumkin.

Mektepten tisqari mekemelerdin tiykargi waziypasi mektep penen birgelikte mektep jasindagi balalardi bos waqtin mazmunli sholkemlestiriw, olardin qalewlerine qarap turli dogerek islerine tartiw, qabiletlerin rawajlandiriw ham algan byuilimlerin amelde qollawga uyretiwden ibarat. Hazirgi Ozbekstan territoriyasinda xizmet korsetip atirgan mekteptentisqari mekemeler tomendegiler.

-oqiwshilar saraylari ham uyleri,

-jas texnikler stantsiyasi,

-jas tabiyattaniwshilar stantsiyasi,

-jas turistler stantsiyasi ham bazalari.

3. Xaliq bilimlendiriw dizimi dep belgili mamleketler ishki ham sirtqi rawajlaniwina klassifikatsiya beriwshi hamde belgili bir qagiydalar tiykarinda sholkemlestirilgenbarliq talim-tarbiya mekemelerinin tizimine aytiladi.

Ozbekstanda xaliq bilimlendiriw dizimi respublikanin jamiyetlik-ekonomikaliq ham madeniy rawajlaniwinin ustem tarawi esaplanadi. Xaliq bilimlendiriw dizimi Ozbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi ham Ozbekstan Respublikasi mamleket garezsizligi tiykarlari haqqindagi Nizamga muwapiq sholkemlestiriledi ham baqlanip bariladi. Respublikamizdin konstitutsiyasinda 18 ham 41 statyalarinda korsetilgenindey barliq puharalar jinsi, milleti, tili, dini, jamiyetlik kelib shigiwi, siyiniwi, shaxsi ham jamiyetlik darejesine qaramay bilim aliw huqiqina iye. Sonday aq, puharalardin biypul uliwma talim aliwi mamleket tarepinen kafalatlanadi. Bul huqiq ilim aliwdin hamme turleri biypulligi, jaslarga uliwma majburiy orta talim beriwdi amelge asiriwdi oqitiwdi omir, onimli miynet penen baylanistiriw tiykarinda rawajlandiriw negizinde usiniladi.

GBilimlendiriwG haqqindagi Nizamda xaliq talimi dizimi duzilisinin bir qansha jana qagiydalari engizilgen.

1. Talim ham tarbiyanin insansuwiwshiligi hamde demokratiyaligi.

2. Talim diziminin uzliksizligi ham izbe-izligi.

3. Mamleket talim diziminin ilimiyligi ham dunyaligi.

4. Talimde uliwmainsaniy ham milliy-ruwhiy qadiriyatlardin ustemligi.

5. Mamleket talim standartlari qagiydasinda hammenin talim aliwi ushin imkaniyat jaratilganligi.

6. Tayansh talimnin majburiyligi.

7. Talim ruwhiy ham fizikaliq tarbiya dasturlerin tanlawga bir oqiw reje ham dasturlerdi tasdiyiqlaydi.

8. Bilimlilik ham talanti xoshametlew.

9. Talim mekemelerinde shet tillerdi uyreniw, din tariyxi ham dunya madeniyati tarawinda bilim aliw ushin sharayatlar jaratiw.

10. Talim mekemelerinin siyasiy partiyalar ham jamiyetlik-siyasiy hareketlerdin tasirinen shette boliw.

11. Tarbiyalaniwshilar ham talim aliwshilardi hurmetlew.

12. Pedagog shaxsin, onin jamiyetlik darejesin hurmetlew.

13. Ameldegi nizamlar shenberinde mulkchiliktin ten huqiqliligi, olardin garezsizligi, talim mekemesi garezsiz yuridik shaxs bolip, nizamlarda belgilengen tartipte duziledi.

4. Mamleketimizde balalardin jamiyetlik tarbiyasi mektepke shekemgi jastan baslanadi. Mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri xaliq bilimlendiriw diziminin birinshi buwini esaplanadi. Bul mekemeler shanaraq penen bekkem qatnasta balalardi har tarepleme tarbiyalaw ham rawajlandiriwdi hamde olardi mektepte oqiwga tayarlawda amelge asiradi.

Mektepke shekemgi tarbiya mekemelerdin tiykargi tipi yasli-baqsha bolip, onda balalar eki ayliqtan baslap mektepke baraman degenshe tarbiyalanadi. Yasli-baqsha mekemelerinde balalar jas dawirlerine say turde jas toparlarga bolingen

-Bobeklik jastagi bolalardin birinshi topari- 2-3 ayliqtan baslap 1 jasqa shekem,

-Bobeklik jastagi balalardin ekinshi topari-1 jastan 2 jasqa shekem,

-Birinshi kishi topar- 2 jastan 3 jasqa shekem,

-Ekinshi kishi topar - 3jastan 4 jasqa shekem,

Reje

1. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi tarbiya ham talim beriw haqqindagi pan.

2. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi ham onin negizi.

3. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasinin basqa panler menen baylanisi.

4. Ilimiy-pedagogikaliq izertlew metodlari.

Tayanish tusinikler pedagogika, tarbiya, rawajlaniw, magliwmat, oqitiw, oz-ozin tarbiyalaw, metod.

Sorawlar.

1. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi ne haqqindagi pan.

2. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi qaysi panler menen baylanisli.

3. Pedagogikanin tikargi qanday tusinikleri bar.

4. Pedagogika fanining ilmiy-tadqiqot metodlari qanday.

Paydalangan adebiyatlar.

1. Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.Uzbekiston 2003 y.

2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik uz kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qatiy irodamizga boglik. 1-2 jild .T. Uzbekiston 2004.

3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005.

4. Karimov I.A. Uzbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bwlmaydi. T,Uzbekiston 2005.

5. Karimov I.A. Uzbekiston demokratik taraqqietning yangi bosqichida T.Uzbekiston 2005.

6. GTalim tugrisidagiG Qonun. T.- 1997.

7. GKadrlar tayyorlash milliy dasturi G T.- 1997.

8.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998.

9. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993.

10. Uquvchi manaviyatini shakllantirish T. 1999.

11. S.A.Kozlova,T.A.Kulikova Doshkolnaya pedagogika -M. 2000.

1. Jas awlad tarbiyasi uliwma xaliqliq is. Respublikamizda tarbiya isi menen shugillanip atirgan mekemeler (mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri, mektepler, mektepten tisqari tarbiya mekemeleri, kasip-oner bilim orinlari,orta arnawli ham joqari oqiw orinlari ham usi siyaqli) den tisqari, turli kasip iyeleri ham bul zarurli iste qatnasadi. Sonday eken, insan tarbiyasi, onin nizamliliqlari haqqindagi pan-pedagogikani uyreniw ogan baylanisli bolgan insanlardin zarur waziypasi.

Insaniyliq jamiyeti payda boliwi menen adamlarda miynet iskerligi protsessinde islep shigariw tajiriybeleri, miynet qiliw uqipliliqlari ham miynet qurallarin islete biliw konlikpeleri payda boldi, bul kurallardi qaliplestiriw natiyjesinde til ham oylaw osip, rawajlana basladi. Kekse awlad miynet qiliw protsessinde artirgan tajiriybesi tiykarinda jas awladti ham miynet qiliwga uyretedi, oni miynet protsessine tarbiyalaydi.

Sonday qilip, insaniyligq jamiyeti payda boliwi menen tarbiya ham payda boldi, ol menen irge rawajlandi, jamiyettin ozgeriwi menen ol ham ozgerip bardi.

Tarbiyanin jamiyetilik waziypasi insanlardin bilim bilim, ukipliliq, konlikpelerde payda bolgan miynet, bilim tajiriybelerin awladtan-awladqa jetkeriw. Tarbiyani amelge asiriw protsessin anlaw ham bul tarawdagi tajiriybelerin uyreniwge bolgan talaptin tuwiliwi pedagogika panin juzege keltirdi.

Klasslardin payda boliwi menen tarbiya jamiyet waziypasina aylandi, mamleket tarepinen belgili maqsetke bagdarlap, baqlap barildi. Tarbiya hamiyshe islep shigariw kushlerinin rawajlaniw darejesine hamde belgili jamiyetlik-tariyxiy formatsiyaga say bolgan jamiyetlik katnaslar tipine muwapiq boladi. Mamleket tarbiya arqali oz siyasatin amelge asiradi., yagniy oz ideologiyasi, adep-ikramliligi ham siyasatqa juwap beretugin shaxsti qaliplestirip, ozine kerekli kadrlardi tayarlaydi.

Tarbiyani jamiyet talaplari payda qiladi hamde miynet qurallari rawajlanip, qaliplesip bargan sayin, miynet iskerliginin, miynet onimlerin bolistiriwdin jana turler ham formalari payda bolgan sayin, miynette qatnasiwshilar ortasindagi katnasiqlar ozgergen sayin tarbiya ham ozgerip baradi. Usi sebepli tarbiya tariyxiy ozgeshelikke iye bolip, belgili jamiyetlik-ekonomikaliq formatsiyanin ozine say ozgesheliklerin sawlelendiredi.

Maselen, ayyemgi jamiyette tarbiya omir, miynet iskerligi protsessinin ozinde ulkenlerge eliklew tiykarinda amelge asiriladi. Ul balalar aw qiliw, baliq awlaw, is kurallarni tayarlaw hamde olardan paydalaniw, qizlarga bolsa jewge bolatugin miwelerdi terip keliw, kiyim tayarlaw, uy umislarin orinlawga uyretiler edi, hamme balalar ulkenlerdi hurmet qiliw ruwhinda tarbiyalanar edi.

Ayyemgi jamiyet tuzimi rawajlaniwinin songi dawirinde qabile basliqlari, aksaqallar haqimiyati kusheyip, tarbiya ozgerip, bazi balalar miyras ham urp-adetlerdi basqariw isleri menen baylanisli ayriqsha waziypalardi orinlawga tayarlay basladi.

Kul iyelewshilik jamiyette tarbiya jamiyettin waziypasi bolip kalaberdi ham mamleket tarepinen bagdarlannip turildi. Bunda arnawli mektepler ashilip, bul jerde balalarga oqiw, jaziw, matematika ham diniy miyraslardin tiykarlari uyretilgen. Mirzalar mekteplerinde bolsa sawat ham esapqa, mamleketti basqariwga, kullardi baqlaw menen baylanisli bolgan islerge uyretildi.

Kul iyelewshilerdin balalari askeriy sport oyinlarina uyretiler, aqliy ham estetikaliq tarbiyaga ulken itibar berilip, olarga pan ham sanatti uyretip, olardan sheber ham erkli hakim ham sarakardalar tayarlap, fizikaliq miynetke jek koriw sezimin sindirgen edi.

Feodalizm dawirinde bolsa jamiyet dvoryanlar ham ruhaniylerge, kambagallarga ajralip, jamiyettin ayriqsha qatlamlarina xizmet etiwshi oqiw-tarbiya mekemeleri janede rawajlandi. Rossiyada ham ayriqsha qatlam balalari ushin molsherlengen ayriqsha oqiw orinlari sholkemlestirildi.

Burjuaziya miynetkeshler balalari talimnin joqariraq basqishlarina koteriliwler jolinda talay tosiqlardi payda qilip, tek gana bay ata-analardin balalari ushin kirip oqiw mumkin bolgan mekteplerdin bir qansha tiplerin jaratdi. Kambagallardin balalari ushin molsherlengen xaliq mektepleri talim mazmuni sheklengen edi, olarga mashinalar menen tamiyinlengen islep shigariw sharayatinda islew ushin zarur bolgan bilimler minimumi berilgen.

Ekspluatatsiya qiliniwshi jana klass-proletariat payda bolip, oz huqiqlari, oz balalarinin talim aliw huqiqi ushin gureskenligin tarbiya tarawindagi barliq karama-karsiliqlardi janede keskinlestirdi.

1917 jildaga Oktyabr revolyutsiyasi jana jamiyetlik formatsiyani- sotsialistlik jamiyetti payda qildi. Bul dawirde islep shigariw ham islep shigariw katnaslarinin rawajlaniwindagi jana ozgeshelik islewshilerdin jana tipine talapti keltirip shigardi. Olardi tayarlaw ushin talim-tarbiya mekemelerinin basqa sistemasi, tarbiyanin jana mazmuni ham metodlarin islep shigariw talap qilindi. Jamiyettin barliq agzalarina uliwma, son bolsa kasiplik yaki arnawla magliwmat aliw ushin imkaniyatti tamiyinleytugin xaliq bilimlendiriy sistemasi payda bolip basladi.

Jas awladti tarbiyalaw talabi pedagogikani keltirip shigardi. Pedagogikanin arnawla pan sipatinda ajralip shigiwi balalardi tarbiyalaw tarawinda toplangan tajiriybeni qabil etiw, odan belgili nizamliliqlardi keltirip shigariw, en jaqsi sholkemlestiriwshilik formalarin tabiw, sonday aq jas awladti tarbiyalaw juzesinen qagiyda ham qollanmalar jaratiw zarurligi payda boldi.

Tarbiya tajiriybelerin uliwmalastiriw hatteki ayyemgi jamiyette ham juz bergen, usi paytda dastlep urp-adetler menen baylanisli belgili minez-quliq formalari, ulkenler menen kishkeneler ortasindagi oz-ara qatnaslar rawajlana baslagan edi.

Pedagogika ilimiy pan sipatinda kul iyelewshilik jamiyetinde qaliplese basladi. Tarbiya tarawinda toplangan tajiriybeni uliwmalastiriwdi sawlelendiriwshi bul bilim ham konlikpeler nelerden ibarat boliwi kerek edi, Tarbiyashi insan shaxsin qaliplestiriw, oni omirge tayarlaw tarawindagi isinde qanday jol tutiyi lazim edi, Jas awladqa bir maqsetti kozleb tarbiyaliq tasir korsetiw ushin qanday mekemeler kerek – degen sorawlarga pedagogika pani juwap beriwi lazim edi.

Teoriyaliq pedagogika pikir derekleri filosofiya iliminen qidiriw kerek. Filosofiya ayyemgi zamannan beri omirdi qabil etiw, insannin jasawdan maqseti, onin jamiyettegi roli ham orni haqqindagi sorawlarga juwap izlewshi pan sipatinda belgili edi.

Kul iyelewshilik dawirinde Sokrat, Ploton, Aristotel, Demokrit filosofiyaliq sistemalardi jaratdi, olardin sistemalarinda tarbiyaga zarur orin ajratilgan, oni qaliplestiriw haqqinda miraatler alga surilgen edi.

Pedagogikaliq pikir tariyxina ulli chex pedagogi Yan Amos Kamenskiy, frantsuz agartiwshisi Jan-Jak-Russo, shveytsariyaliq pedagog Iogann Genrix Pestalotstsi ham basqalar oz ulesin qosqan.

Rossiyanin aldingi danishpanlari pedagogika teoriyasin rawajlandiriwga belgili tasir korsetti. V.G.Belinskiy, A.I,Gertsen, N.G.Chernishevskiy, N.A.Dobrolyubovlar xaliq agartiwshiliq islerin ozgertiwge qaratilgan proektlerin alga surdi. Miynetkeshlerdin balalarina talim aliwda ten huqiqlar beriwlerin talap qildi. Olardin ideyalarin ameldarlar qolap quwatlamadi ham bul miratlar amelge aspay qaldi, biraq bul aldingi pikirlerdi amelge asiriw waziypalari jamiyetti ozgertiriw ushin gures zarurligi menen baylanisa baslandi.

Ataqli rus xirurgi ham jamiyet arbabi N.I.Pirogov rus mektebi ham pedagogikani rawajlandiriw ushin kop isler qildi. Ol tarbiyaga uliwma jantasiwda tupkilikli ozgerisler qirgiziwdi jaqladi, bala shaxsina hurmet penen qarawdi usinis qildi.

Pedagogikaliq pikirdi rawajlandiriwda ulli rus pedagogi K.D.Ushinskiy ulken rol oynadi. Onin teoriyaliq qaraslari GInsan tarbiya predmeti sipatindaG degen shigarmasinda bayan qilip berilgen. Bul qaraslar pedagog jaratqan bir qatar oqiw kitaplarinda metodikaoiq tarepten sawlelengen. Bular arasinda GAna tiliG, GBalalar dunyasiG kitaplari hammege jaqsi belgili bolip, balalardin bir neshe awladi usi kitaplardan talim algan.

Ulli pedagog balalarda watansuwiwshilik, ana tilge muhabbat sezimlerin tarbiyalawga, adep-ikramliq paziyletlerin qaliplestiriwge, miynetke hurmet ruhinda tarbiyalawga zarur ahmiyet berdi. Ol Germek pedagogikaGsina qarsi shiqti ham oqiwdi kop kush-jiger ham ulken erk talap qilatugin miynet dep esapladi. Sonday aq ol didaktika sistemasin islep shiqti, sabaq tuzilisin uyrendi. Talim beriwdin bir qatar metodikaliq usillari ham qagiydalarin alga surdi, sonin menen birge oqiwga uyretiwdin awazli analitik-sintetik metodin islep shiqti. Ol baslawish talim mazmuni ham metodikasin qaliplestiriw hamde oqitiwshi kadrlar tayarlaw ushin kop isledi.

Ataqli rus jaziwshisi L.N.Tolstoy pedagogik-teoriya hamde ameliy talim-tarbiya beriw, oni sholkemlestiriw maseleleri menen kop shugillandi. Ol diyxanlardin balalari ushin mektepler ashti. GJana alippeG ham GarifmetikaG sabaqlarin jazdi. Jaziwshi balalardin doretiwshilik qabiletlerin rawajlandiriwga, olar shaxsin hurmet qiliwga shaqirdi.

XX asir aweli kopshilik xaliqti sawatli qiliw ham janalanip atirgan zamannin munasib perzentlerin tarbiyalaw maselelerin kun tartibine qoydi.

Rossiyada jasawshi onlagan milletlerdin omirinde ham ulken ozgerisler juz bere basladi. Solardan, Turkistanda qisqa muddetli ozbek agartiwshilarinin butin bir awladi jetisip shiqti. Iskerligi otken asirdin songi jillarinda baslanip, 20 jillarga kelib bul awlad halqimizdin uliwma agartiwshiliginda emes, jamiyetlik-siyasiy tarbiyasinda ham, ruwhiy jetilisiwinde ham ulli xizmet korsetti. Mahmudxwja Behbudiy, Ishoqhon Ibrat, Siddiqiy-Ajziy, Sidrasul Aziziy, Muhammadsharif Swfizoda, Abdulqodir Shakuriy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Munavvarqori Abdurashidov, Hamza Hakimzoda Nieziy siyaqli. Olar tarepinen kop sabaqliq ham dasturler islep shigildi.

Mahmudxwja Behbudiy mektepler ushin juda kop sabaqliq ham kollanbalar GQisqasha uliwma geografiyaG, Gislamnin qisqasha tariyxiG, GAmalieti islomG, GRossiyanin qisqashi geografiyasiG, GKitobatul aftolG jaratdi.

Sol dawirde jana mektepler ushin duzilgen alippeler ishinde Saidrasul Aziziy tarepinen tuzilgen GUstozi avvalG sabaqligi birinshi orinda turadi. Sabaqliqta sabaq otiw metodikasi, alippeni uyreniw ham hariplerdi uyreniwge say temalar jazilgan.

Abdulla Avloniy mektep isin jaqsilawda ulken pidayiliq korsetti. Onin GBirinshi mugallimG, GEkinshi mugallimG, GMektep geografiyasiG Gesap maseleleriG, GTurkiy guliston exud axloqG siyaqli shigarmalari basilip shiqti.

Talim-tarbiya islerinde halqimizdin en aldingi, omirde ozin aqlagin ideyalari bala tarbiyasinda, insandi kamal taptiriwda ken qollaw teoriyaliq ham ameliy tarepten janasha ahmiyet iye.

2. Pedagogika oz rawajlaniw protsessinde otmishteni barliq aldingi pedagogikaliq ideyalardi sindirip aldi, watan ham shet el pedagogikasi tajiriybesindegi hamme jana tareplerden paydalandi.

Pedagogika- insanga har tarepleme tarbiya beriw nizimliliqlari, har bir shaxsti hamme jas basqishlarinda rawajlandiriw nizamliliqlari haqqindagi pan. Sonday qilip, pedagogika tek gana jas awladti tarbiyalaw nizamliliqlarin uyrenip qalmay, sonin menen birge jamiyet agzalarin tarbiyalaw nizamliliqlarin ham uyrenedi.

Pedagogika insandi har tarepleme tarbiyalaw haqqindagi pan. Pedagogika tarbiya tarawinda jamiyet talabin amelge asiradi. Pedagogika tarbiya ham talimdi sholkemlestiriw formalari, metod, kural, mazmuni, oqitiwshi-tarbiyashinin shaxsina qoyilatugin talap, sonday-aq talim-tarbiya mekemeleri sistemasin islep shigiwda jamiyettin insan shaxsina qoyatugin talabin, har qiyli jas basqishlarda shaxstin rawajlaniw nizamliliqlarin esapqa aladi. Ol aldingi pedagogikaliq tajiriybeni uyrenip, insanlardi tarbiyalaw boyinsha jaqsi nitiyje beretugin ilimiy tiykarlangan usinislardi islep shigip, ameliyatqa engizedi. Sonin menen birge jamaatte unamli katnaslardi tarbiyalawga, insanlarga basshiliq qiliwda, olardi jaqsiraq tusinip aliwga, olar menen birge islew usillarin qaliplestiriwge jardem beredi. Sonday qilip, pedagogika pani har tarepleme rawajlangan barkamal insandi tarbiyalaw teoriyasin islep shigip qalmay, oni amelge asiriw jollari ham islep shigiladi.

Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi bolsa tuwilganinan jeti jasqa shekemgi balalarga har tarepleme tarbiya beriw nizamliliqlarin uyrenedi ham baqsha sharayatinda talim-tarbiya isin sholkemlestiriwdin mazmuni, metodi ham formalarin islep shigadi. Ol mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalar mekemeleri, shanaraq ham mektep isindegi izchillikti tamiyinleydi hamde balalardi mektep talimine tayarlaydi.

Bala omirindegi bobeklik jas en zarur dawir bolip, usi dawirde balanin fizikaliq, adep-ikramliq, aqliy, miynet, estetikaliq rawajlaniwga tiykar salinadi.

Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi bobeklik jas ham mektepke shekemgi jastagi balalardin ozine say ozgesheliklerin itibarga algan halda uliwma pedagogika printsiplerine tiykarlanip is koredi.

Bul pedagogika ozinin insangershiligi, balanin kush ham imkaniyatlarina, onin har tarepleme rawajlaniwina, keleshegi parlaq boliwi menen ajralip turadi.

Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi mektepke shekemgshi tarbiya jasindagi balalardin jas ham ozine say ozgesheliklerin itibarga algan halda olardin har tarepleme rawajlaniwin tamiyinlewge qaratilgan shart-sharayatlardi islep shigadi.

Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi pedagogika paninin uliwma sistemasinda onin ajralmas bolimi bolip qaliplesti. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasinin teoriyasi ham ameliyati mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalarga har tarepleme tarbiya beriwdin maqseti, balanin jas imkaniyatlari ham oni erte jastan baslap tarbiyalawdin roli, mektepke shekemgi tarbiyani omir menen baylanisli alip bariwdin zarurligi, bala shaxsinin qaliplesiwinde jamiyetlik ortaliqtin sheshiwshi a`hmiyetine tiykarlanadi.

Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi jamiyetimizde balani tarbiyalaw nizamliliqlari haqqindagi pan bolip, erte jasli ham baqsha jasindagi balalardin fizikaliq, aqliy tarbiyasi ham olarga talim beriw maselelerin islep shigadi.

Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi jamiyetlik tarbiya tajiriybesin terenirek uyrenedi. Bul bolsa mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri islerin har waqitta qaliplestirip bariwga jardem beredi. Pedagogika pani tarbiyani pedagogikaliq qubilis sipatinda uyrenedi ham bir qatar tusiniklerdi oz ishine aladi. Pedagogikada tarbiya, talim, magliwmat tiykargi tusinikler esaplanadi.

Tarbiya pedagogikaliq qubilis bolip, jas awladqa ilimiy bilimler sistemasi, uqipliliq ham konlikpelerdi arnawla metod ham kurallar arqali rejeli turde sindirip bariw ham bunin natiyjesinde har tarepleme qaliplesken insandi tarbiyalaw maqset qilip qoyadi.

Magliwmat- tiykargi pedagogikaliq tusinik bolip, ol jamiyetlik omir waqiyalarin obektiv sawlelendiredi. Bul protsess insan tarepinen tabiyat, jamiyet ham insan oylawi haqqindagi uliwmalastirilgan jamiyetlik zarur bilim, uqipliliq, konlikpeler sistemasinin iyelep aliniwi natiyjesi. Magliwmat insandi biliwge bolgan talabin tamiyinlep, ondagi qabiletlerdi belgili darejede koteredi ham ameliy iskerlikke tayarlaydi.

Maaliwmat talimnin natiyjesi bolip, ol insan tarepinen bilim, uqipliliq, konlikpelerdi oz betinshe iyelew, oz bilim darejesin qaliplestiriw.

Talim- jamiyetlik zarur bilimler, belgili konlikpe ham uqipliliqlardi oqiwshilarga sindiriw, olardin sanasina ham minez -qulqina tasir etiw, dunya qarasin ham biliw iskerligin rawajlandiriw. Ol insandi miynetke, omirge tayarlawdin tiykargi kurali esaplanadi.

Talim beriw protsessinde tarbiya ham magliwmattin maqseti amelge asiriladi. Talim eki tarepleme protsess-oqitiw ham oqiwdi oz ishine aladi.

Oqitiw - pedagogikaliq iskerlik bolip, ol bilim, uqipliliq, konlikpelerdi balalarga sindiriw, olardin biliw ham ameliy xizmetine basshiliq qiliw.

Bala shaxsti rawajlandiriw shaxsti insaniyat tarepinen toplangan hamme bayliqlarin hazirgi zamandagi pan-texnika rawajlaniwi ham madeniyat darejesinde iyelep aliwi, har tarepleme rawajlangan barkamal shaxstitin insaniy sipatlarin tarbiyalawdi nazerde tutadi. Tarbiya pedagogtin iskerligi protsessinde ham balalardin bir-birlerine tasir etiwlerinde amelge asadi. Jamiyette har bir insan ozinin erkin rawajlaniwi ushin hamme imkaniyatlardan paydalanip oz-ozin rawajlandirip bariwi zarur.

Oz-ozin tarbiyalaw- bul shaxmtin ozin, shaxs sipatlarin qaliplestiriw, zaman talabina juwap beretugin darejege sanali turde umtiliw. Oz-ozin tarbiyalaw jaqsi tarbiya natiyjesinde juzege kelib, shaxstin oz-ozin kamalga jetkiziwge alip keledi.

Pedagogikada GduzetiwG degen tusinik ham bar. Bul bazi bir unamsiz sipatlardan azat boliw. Ol adette oz-ozin tarbiyalaw protsessine kiredi. Qayta tarbiyalaw-insandagi unamsiz sipatlardi joq etip, tarbiya natiyjesinde unamli sipatlardi qaliplestiriw.

3. Mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasi ken ilimiy sistemanin yuir bolimi sipatinda jamiyet ham insandi uyreniwshi panler menen baylanisli. Pedagogika jamiyetlik kublis sipatinda tarbiyani uyrener eken, filosofiya menen baylanisli, sebebi filosofiya tarbiyanin maqset ham waziypalarin uyreniw metodologiyasin belgileydi. Jamiyet haqqindagi materialistlik filosofiya tarbiya maselesine ilimiy tiykarlangan halda jantasiw imkanniyatin beredi. Tariyxiy materializm pedagogikaga tarbiyanin klassliq negizin aship beriw, onin payda boliwi ham rawajlaniwi jamiyetlik kublis ekenligi, jamiyet turmisinda ham insanshaxsinin rawajlaniwinda tarbiyanin rolin bahalawga jardem beredi. Didaktikaliq maselelerdi islep shigiwda pedagogika biliw teoriyasina suyenedi, adep-ikramliq teoriya maselelerin uyreniwde pedagogika etikanin adep-ikram haqqindagi taliymatina, estetik tarbiya maqsetin, jollarin, metodlarin belgilewde etika pa`ninen tiykarlanadi.

Etika adep-ikramdi teoriyaliq tarepten tiykarlap, jas awladti, onin adep-ikramliq tarbiyasi problemalarin, insan shaxsinin qaliplesiwinde adep-ikramliq ideyalar rolin tusiniwdi terenlestiredi.

Estetika insannin waqiyaga, sanatqa estetikaliq katnaslari rawajlaniwinin uliwma nizimliliqlarin uyrenedi,estetik tarbiyanin ilimiy tiykari bolip xizmet qiladi.

Tarbiyanin jamiyetlik kubilis ham pedagogikaliq protsess ekenligi.

Joba

1. Shaxstin qaliplesiwinde tarbiya ham jamiyetlik turmis sharayatlarinin roli.

2. Ortaliq ham biogenetik faktorlardin roli

3. Balanin ruwhiy rawajlaniwinda tarbiya ham talimnin roli.

4. Balanin har tarepleme rawajlaniwinda iskerliklerdin roli.

Tayanish tusinikler. Tarbiya, ortaliq, nasillik, oyin, miynet, oqiw, dastur, balalar baqshasi, fizikaliq, ruhiy, jamiyetlik rawajlaniw.

Sorawlar.

1. Rawajlaniw tusinigine aniqlama berin

2. Bala rawajlaniwina qanday faktorlar tasir etedi

3. Shaxs tusinigine aniqlama berin

4. Balanin rawajlaniwinda iskerliklerdin ornin aytip berin

Paydalanilgan adebiyatlar

1. Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.Uzbekiston 2003 y.

2. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik uz kuch-qudratimiz, xamjixatligimiz va qatiy irodamizga boglik. 1-2 jild .T. Uzbekiston 2004.

3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T. 2005.

4. GTalim tugrisidagiG Qonun. T.- 1997.

5. GKadrlar tayyorlash milliy dasturi G T.- 1997.

6.I.Karimov. Barkamol avlod orzusi.-T. 1998.

7. P.Yusupova Maktabgacha tarbiya pedagogikasi.- T. 1993.

8. Uquvchi manaviyatini shakllantirish T. 1999.

9. S.A.Kozlova,T.A.Kulikova Doshkolnaya pedagogika -M. 2000.

10. B.Ziyamuxammedov va boshq Pedagogika .- T. 2000.

1. Rawajlaniw insandagi fizikaliq, ruwhiy ham jamiyetlik protsess bolip, ol barliq tuwma ham iyelegen sipat ozgerislerin oz ishine aladi.

Fizikaliq rawajlaniw boyinin osiwi, dene ham muchkul kushinin artiwi, sezgi agzalarinin bekkemleniwi, hareketlerin duris basqara biliwi ham usigan uqsasliqlar menen baylanisli.

Ruwhiy rawajlaniw bolsa insan shaxsindagi psixikaliq sipat ham belgilerinin qaliplesiwi,emotsional erklilik, biliw protsessinde zarur ozgerisler juz beredi.

Balanin jamiyetlik rawajlaniwi ol jamiyetlik turmista qatnasa baslaganda, onin minez-qulqinda, dogerek-atirapga bolgan qatnasinda, ayniqsa jamaat islerinde qatnasiwinda payda boladi.

Insannin rawajlaniwi bul insan organizmi ham ruwhiyatinda dogerek-atiraptagi turmis tasirinde juzege keliwshi sipat ozgerisler.

Sirtqi tasir ishki protsess penen qarama-qarsiliqti juzege keltiredi, maselen, balanin jana talabi menen imkaniyati ortasinda juzege kelgen qarama-qarsiliq yamasa saykeskelmewshilik onin rawajlaniwin hareketke keltiriwshi kush esaplanadi.

Baladagi mine usinday fizikaliq ham ruwhiy ozgerislerdin juz beriwinde, balanin rawajlaniwi, yagniy shaxstin qnaliplesiwinde biologiyaliq ham jamiyetlik faktor jetekshi rol oynaydi.

Tabiiy ham jamiyetlik faktordin oz-ara tasiri shaxstin tariyxi ham ontogenetik rawajlaniwi protsessinde juzege keledi. Insan jamiyetlik iskerlik protsessinde ozindegi biologik, tabiiy ozgesheliklerdi joq etpeydi, al ozlestiredi. Har bir isan iskerliktin bir turine basqa turlerge qaraganda kobirek qabiletli boladi.

Insan qabilet ham qizigiwlarin amelge asiriw ushin dogerek-atrapdagi tabiyat ham insanlar menen oz-ara tasir etiwge kirisedi. Onin dogerek-atraptagi barliqqa aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerligi arqali amelge asiriladi.

Insan ozinin talabin qandiriw ushin dogerek-atiraptagi turmis ham insanlar menen oz-ara aktiv tasirge kirisedi. Insannin dunyaga aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerliginde payda boladi.

Islep shigariw usili, islep shigariw qatnaslari ham olar tiykarinda juzege keliwshi jamiyetlik ortaliq, nsannin aktiv ruwhiy turmisi onin shaxsi mazmunin belgileydi.

Pedagogika shaxs tariyxiy protsessinin obekti ham subekti sipatinda rawajlanadi. Iskerlik ham tarbiya tasirinde, jamiyet tarepinen jaratilgan ideyalar, nizam ham normalardi ozlestiriw natiyjesinde insannin shaxsga say bolgan ozgeshelik ham sipatlari qaliplesedi, miynetke, adamlarga, ozine qatnasi sistemasi qa`liplesedi.

Insan shaxsi onin jamiyette tutqan ornina, maqsetine, turmisdagi roline, nege tiykarlanip hareket qiliwina qarap belgilenedi.

2. Shaxs degende insannin jamiyetlik negizi tusiniledi. Shshaxs tusinigi oz ishine har qiyli tasirler ham jamiyetlik ortaliq tasirinde qaliplesken ozgeshelikler, sipatlar jiyindisi.

Pedagogika pani insan shaxsinin qaliplesiwinde insanlar menen qatnasta boliwdin ahmiyeti ulken ekenligin korsetedi.

Ortaliqtin tasiri haqqinda gap bolganda, daslep jamiyetlik ortaliq itibarga alinadi, sebebi jamiyetlik ortaliq tusinigine shaxs jasaytugin jamiyettegi materialliq sharayat, onin ekonomikasi, jamiyetlik ham mamleket duzimi, islep shigariw qatnaslarnin sistemasi ham insanlardin solar menen belgilengen turmisi kiredi.

Insan jamiyetlik ortaliqtin maxsuli. Bul ortaliq ozgeriwi menen insanda ham ozgerisler juz beredi. Insan shaxsinda onin ozi jasap turgan jamiyetlik ortaliq, yagniy onin turmis sharayati, qaysi klassqa tiyisligi h.b. sawlelenedi. Jamiyetlik sharayat tupten ozgerse, insannin ruwhiyati ham ozgeredi.

Insannin jamiyetlesiwi, jamiyetke kirip keliwi shanaraqtan baslanadi. Insan shaxsinin qaliplesiwinde shanaraqtin roli ulken. Shanaraq insanda daslepki jamiyetlik ham adep-ikramliq tusiniklerin, xarakterinin qaliplesiwi ushin shart-sharayat jaratadi, sezimnin rawajlaniwina tasir etedi. Balanin shanaraqta tutqan orni usi shanaraqta neshe bala tarbiyalaniwina ham baylanisli. Balani qorshap turgan ulkenler onin turmisin saqlaw, den sawligin bekkemlew, dogerek-atiraptagilar menen qatansta boliwi haqqinda gamhorliq qiladi.

Bala mektepke bariwi menen onin jamiyetlik qatnasi tezlesedi. Mektepte bala klasindagi doslari, balalar ham jaslar sholkemleri, oqitiwshilar jamaati ham tarbiyashilar menen qatnasqa kirisedi. Sonin menen bir waqitta balanin mektepten tisqari qatnaslari ham keneyedi. Bul waqitta endi teatr, muzey, kinoteatr, kitapxanalar siyaqli madeniy oraylar balanin ruwhiy dunyasinin qaliplesiwine unali tasir korsetedi ham onin shaxsiy qizigiwlarin oyatadi.

Bala mektepke bargannan keyin ham shanaraq tasiri bala shaxsinin qaliplesiwinde zarur orindi iyeleydi. Bala dunya karasinin qaliplesiwinde shanaraqtagi uliwma adep-ikramli ortaliq- ata-analardin jamiyetlik aktivligi, miynetke qatnasi ulken tasir korsetedi. Eger shanaraqta duris emes tarbiya berilse, mektepte berilgen talim menen shanaraq ortasinda balanin dunya karasinda karsiliq juzege keledi. Bul waqitta mektep shanaraqqa, balanin sanasina tasir etiwde jetekshi rol oynawi,onin turmis jolin tanlap aliwinda ogan jardem beriwi lazim.

Isan shaxsi onin putun omiri dawaminda qaliplesip baradi, biraq garezsiz miynet iskerligine otken waqitta onin xarakterindegi tiykargi ozgeshelikler payda bolgan boladi. Miynet jamaatinde bir neshe jil islegennen keyin ol islep shigariwda jas kadrlarga basshiliq qiliwi mumkin, shanaraq kurgannan keyin dunyaga koz qarasi ham ozgeriwi juz beredi. Endi ol toplangan ham qabil etilgen turmis tajiriybesin jas awladqa uyrete baslaydi.

Deiek, insan shaxs sipatinda tabiyat inam etken hamde tarbiya ham jamiyetlik qaliplesiw sharayatlarina qarab belgili tarizde rawajlangan talant hamde onin putun omiri dawaminda atiraptagi waqiyalar menen oz-ara qatnasi kuralinda payda bolgan ozgeshelik ham sezimlerdin bekkem jiyindisinan ibarat. Natiyjede har bir insannin shaxsinda ogan belgili jamiyettin wakiline, onin jamiyetlik toparina say jamiyetlik ozgeshelikler hamde shaxs sipatinda ogan tiyisli bolgan ozine say psixologiyaliq ozgeshelikler boliwi mumkin. Bul ozgeshelikler bolsa barliq sirtqi faktorlardin shaxsga tasiri natiyjesinde juzege keledi ham onin o`zine say minez-qulqinda payda boladi.

3. Shaxstin qaliplesiwi insan jamiyeti tarepinen jaratilgan jamiyetlik-tariyxiy tajiriybeni ozlestiriw, talim ham tarbiya beriw arqali amelge asiriladi. Bul har qiyli iskerliklerde juzege keledi. Talim-tarbiya natiyjesinde bala ozi jasap turgan jamiyettegi siyasiy sistema menen qatnasqa kirisedi yaki qatnasta bola baslaydi.

Balanin jamiyetlik tajiriybeni ozlestirip aliwi uzaq dawam etetugin bekkem protsess. Bunin bekkemligi sonda, bala bir tarepten, mazmuni ham kolemi tarepinen bekkem bolgan insaniyat tajiriybesin, ekinshi tarepten, usi tajiriybeni iyelew usillarin ozlestiriw protsessinde qaliplesip baradi.

Balalar iyelewi lazim bolgan mazmundi tanlaw, onin iyelep aliwina basshiliq etiw ulkenler tarepinen talim ham tarbiya protsessinde amelge asiriladi.

Bunda balanin ruwhiy-fiziologiyaliq ozgeshelikleri ham rawajlaniw dinamikasi itibarga alinadi. Sonin ushin tarbiya ham talimnin mazmuni, formasi ozgerip, bekkemlesip baradi, ogan tasir etiw usillari ham ozgerip turadi.

Tarbiya balanin Grawajlaniw aldi zonasinaG qarap ozgeredi, yagniy balada bekkemrek mazmundagi bilimlerdi ozlestirip aliw imkaniyati payda boliwina qarap belgilenedi (maselen, bobek embeklewdi ozlestirip algannan keyin juriwge otedi, ayrim buwinlardi aytiwdi uyrengennen keyin aktiv tilge otiwi, zatlar menen hareketlerdi ozlestirip algannan keyin oyin, miynet iskerliginin payda boliwi h.t.b.).

Talim ham tarbiya Grawajlaniw aldi zonasinaG tiykarlanip, balanin rawajlaniwi bugungi darejesinen aldinga qarap jetekleydi.

Insan shaxsi qaliplesiw dawirinde bir qansha basqishlardi basip otedi. Har bir jana basqish aldingi basqish tiykarinda juzege kelip, joqariraq basqishqa shigiwga umtiladi. Erte jasta baslangan rawajlaniw har dayim adam ushin zarur ahmiyetke iye. Talim-tarbiya beriwdegi mazmun, metod, oni sholkemlestiriw formalari ortasinda baylanistin barligi tarbiya beriwdegi zarur ozgeshelik.

Har tarepleme rawajlaniw imkaniyatlarinan ayirilgan balalar shaxsin qaliplestiriwde jamiyetlik tarbiya mekemelerinde tarbiyanin sheshiwshi roli payda boladi. Bunday balalar ushin islep shigilgan tarbiyaliq tasir korsetiw sistemasi olardi omirge, miynet iskerligine tayarlaydi.

Biraq tarbiyani balanin imkaniyatina qarap kusheytiriw qadagan etiledi. Sonin ushin mektepke shekemgi tarbiya pedagogikasinda mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalar shaxsin har tarepleme baylanisli rawajlandiriwdin maqseti onin osiwin bayitiwdan ibarat ekenligi aldinga suriledi.

Bala shaxstin qaliplesiwinde tarbiya ham talim, bul isti amelge asiriwshi pedagog jetekshi rol oynaydi. Bul bolsa har bir bala shaxsinin qaliplesiwinde olardin juwapkerligin asiradi.

4. Jamiyetlik-tariyxiy tajiriybeni ozlestiriw aktiv is protsessinde juz beredi. Aktivlik balaga say ozgeshelik. Tarbiya protsessinde aktivlik tiykarinda iskerliktin har qiyli turleri qaliplesedi. Olardan tiykargilari qatnasta boliw iskerligi, biliw, zatlar menen bolatugin iskerlik, oyin, apiwayi miynet ham oqiw iskerligi.

Iskerlik turlerinin ozi jamiyetlik-tariyxiy tajiriybenin bolegi. Ol yaki bul iskerlikti ozlestirip atirgan bala iskerlik korsetedi, sonin menen bir waqitta usi iskerlik penen baylanisli bolgan bilim, uqipliliq, konlikpelerdi iyelep aladi. Bunin tiykarinda balada har qiyli shaxsiy qabilet ham ozgeshelikler qaliplesip baradi. Balanin iskerlikte aktiv jol tutiwi oni tarbiyanin obekti yamasa subektine aylantiradi. Balanin rawajlaniwinda iskerliktin jetekshi rol oynawi usi menen belgilenedi. Bala rawajlaniwinin har qiyli dawirlerinde iskerliktin har qiyli turleri amelge asiriladi, biraq balanin rawajlaniwi ham tarbiyasinda iskerliklerdin turleri har qiyli bolmaydi, rawajlaniwdin har bir basqishinda jetekshi iskerlik boladi, rawajlaniwda erisilgen tiykargi ko`rsetkishler usi arqali aniqlanadi.

Talim ham tarbiya arqali amelge asirilatugin iskerliklerdi balalar birden ozlestirip almaydi., olardi balalar tarbiyashi basshiliginda asten iyelep baradi.

Balalar har qiyli iskerliklerdi jetiskenlikli iyelep aliwlari tiykarinan shanarakta, balalar baqshasinda talim-tarbiya isinin qay darejede sholkemlestiriwine baylanisli.

Insan omirinin birinshi jilinda iskerliktin apiwayi en apiwayi trleri ondagi jeke qabiletler, ozgeshelikler, dogerek-atirapqa belgili bir qatnastin qaliplesiwinde tiykar bolip xizmet qiladi. Maselen, ulkenlerdin bala menen bolatugin sezgi, sezgi-predmetli qatnaslarda balada dastlepki jamiyetlik talapti payda qiladi, daslepki hareket ham oy-pikirler qaliplese baslaydi.

Hareket usillarin iyelep bariw arqali balada aktivlik rawajlaandi. Biraq aktivliktin qay darejede rawjlanip bariwi nasige hamde eliklewshilik qabiletine baylanisli. Bala omirinin daslepki jillarinda ulkenler menen bolatugin qatnasi ham zatlar menen orinlagan hareketi tiykargi iskerlik turi esaplanadi. Bala menen qatnasta boliw arqali ulkenler olardi asten zatlar alemine alip kiredi. Usi jol menen bala zatlar menen bolatugin iskerliktin ozine say tareplerin iyelep baradi. Bul waqitta qatnastin ozi narse ham zatlar menen bolatugin iskerlikke aylanip qaladi.

Balanin narse ham zatlar menen bolatugin iskerlikti sholkemlestiriw balaga daslepki jasinan baslap shanarak ham mektepke shekemgi tarbiya mekemelerinde tarbiya ham talim beriwdin tiykargi waziypalarinin bir esaplanadi. Bunday iskerlikte balalar tarbiyashi basshiliginda narse ham buimlardin ozgeshelikler haqqindagi daslepki bilimlerdi, olar menen bolatugin hareketler, analiz, sintez, uliwmalastiriw, abstraktsiyalaw siyaqli en apiwayi protsesslerdi iyelep aladi.

2,5 jastan keyin zatlar menen bolatugin iskerlikte balalar ansha joqari korsetkishlerge erisedi ham olardin oyin hamde suwretlew iskerligine otiwleri ushin tiykar jaratadi. Ulkenler tarepinen sholkemlestirilgen qatnaslarda, iskerliklerde oz-ozin anlap aliwdin daslepki formalari qaliplesedi.

Bala jamaatte ozin shaxs sipatinda anlay baslaydi. Bala rawajlaniwdin usi basqishinda olar ulkenlerdin korsetpesisiz, oz betinshe hareket qiliwdi qaleydi. Balada minez-quliq sebebinin payda boliwi ham oni oz qalewine boysindira aliwi onda sananin qaliplesiwinen derek beredi.

Eger baladagi iskerlik ham oz betinshelik ulkenler tasirinde oyatilgan bolsa, onda 4-6 jasli balalar ansha oz betinshe bolip qaladi ham harqiyli iskerliklerge tez kirisip kete aladi. Bunda balalar sanaliginin roli artadi, ol hatteki doretiwshilik ozgeshelik boladi.

Mektepke shekemgi dawir ushin say bolgan oyin iskerligi balalardagi jamiyetlik biliw iskerliginin qanday rawajlanip bariwi ilimiy izertlew juwmaqlari korsetip beredi.

Oyinda balalar tarbiyashinin basshiliginda har qiyli hareket usillarin, zat ham buimlar haqqindagi bilimlerdi, olardin sipat ham ozgesheliklerin bilip aladi. Balalar, sonday aq waqit qatnasiqlari, uxsasliq, tenlik siyaqli tusiniklerdi ham iyelep baradi.

Birgelikte orinlangan hareketli oyinlar arqali balalar insanlar omirindegi, olar ortasindagi qatnaslardi, kelisip hareket qiliwdi bilip aladi, olardin dogerek-atirap haqqindagi tusinikler keneyedi.

Ulken topar balalardin oyin iskerligi har qiyli bolip qaladi ham har tarepleme rawajlaniw imkaniyatlari ham keneyedi. Oyin balalardin qiyalin ham rawajlandiradi, dogerek-atiraptagi barliq, insanlar miyneti haqqindagi bilimlerin keneytiredi, shaxsda jamaatshilik sipatlarin qaliplestiredi.

Bul jastagi balalarda oyin iskerligi menen bir qatarda iskerliktin ameliy formalari ham rawajlana baslaydi. Suwret jabistiriw, zatlar jasaw h.t.b. Bular balalarda qiyaldi, ameliy oylawda, adebiy qabiletti, doretiwshilikti rawajlandiriwda derek bolip xizmet qiladi.

Makhida_ Bakhadirovna, [23.12.2021 22:09]

Barhama berip barilatugin miynet tapsirmalari balalar iskerligin jamiyetlik maplerge boysindiriwga, jamiyetlik paydali miynet iskerlik penen shugillaniwga, miynetten kelgen uliwma natiyjeden kuwaniw siyaqli sipatlardi tarbiyalawga alip keledi. Shinigiwlardagi oqiw iskerligi arqali balalar dogrek-atiraptagi tabiyat haqqindagi, jamiyetlik omir, insan haqqindagi bilimlerdi ozlestirip aladi, sonday-aq olardin aqliy ham ameliy bilimleri keneyip baradi.

Eger talim protsessinde 3-4 jasli diqqati tabiyat, insanlar haqqindagi konkret faktge qaratilsa, 5-6 jasli balalarga talim beriwde tiykargi itibar zarur baylanislar ham qatnaslarga, olardi uliwmalastiriwga, olardagi apiwayi tusiniklerin qaliplestiriwge qaratiladi ham bular arqali balalarda tusinikli oylaw rawajlanadi.

Balalar iyelegen bilimlerinen, aqliy qabiletlerinen ozlerinin turli iskerliklerinde paydalanadi. Bulardin hammesi bala shaxsinin qaliplesiwine tasir etedi, olarda jana mazmundagi iskerlikke qizigiw oyanadi.

Mektepke shekemgi tarbiya jasi dawirinde bala shaxsin qaliplestiriwge qaratilgan tarbiyaliq tasirler sonday darejege koteriledi, bul onin mektep talimine otiwin tamiyinleydi.

Kishi mektep jasinda balalar ushin oqiw tiykargi iskerlik bolip qaladi ham bul iskerlik balalar jamiyetlik ahmiyetli iskerlik dep anlay baslaydi. Bala ozinin mektep oqiwshisi ekenligin tusine baslaydi. Ulkenlerdin bala xulqina, iskerligine qoyatugin ham bekkemlesip baratugin talaplardi aktivlik penen doretiwshi orinlay baslaydi.

Osmirlik dawirinde bala omirinde oqiw iskerligi menen bir qatarda miynet ham jamiyetlik iskerlik zarur orindi iyeley baslaydi. Bunday iskerlikti jetiskenli orinlaw natiyjesinde balalar asten ulkenler ham qatarlari menen qatnasiq qagiydalarin iyelep baradi, sonday-aq olarda adep-ikramliq ham ruwhiy dasturlerge sanali qatnasta boliw qaliplese baslaydi, olar balanin talabinda, xulqinda, dogerek-atirapqa bolgan qarim-qatnasinda sawlelenedi.

Demek, balani tarbiyalawda, onin rawajlaniwinda iskerlik jetekshi rol oynaydi. Sonin ushin talim-tarbiya mekemelerinde ham shanarakta balanin omirin ol turli iskerlik penen shugillana alatugin qilip sholkemlestiriw kerek. Bugan, albette, balalar iskerliginin mazmunin bayitip bariw, jana bilim, uqipliliqlardi sindiriw, ozbetinshelikti rawajlandiriw ham usi siyaqli menen erisiledi.