O’zbekstan Respublikasi Joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

O’zbekstan Respublikasi Joqari ha’m orta
arnawli bilimlendiriw ministrligi
A’jiniyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq institutti

Ta’biyiy pa’nler fakultetti

Biologiya oqitiw kafedrasi
“5110400 - biologiya qa’niygeligi” bakalavr ta’lim bag’darinin’
2-b kurs talabalari Rametullaev H, Yuldashova Sh, Tog’izbaeva A, Nazarbaeva G, Kubeisinova P.din’
Botanika pa’ninen boyinsha oqiw-dala a’meliyattinan
Esabat jumisi
Kafedra baslig’i: Eshmuratov R.
A’meliyat dekan orin basari: To’rekeeva A.
A’meliyat basshisi: Sabirov D.

No'kis-2022

Botanikadan dala a’meliyatti
Bu’gin biologiya qa’niygeligi 25-aprel ku’ni botanika ha’m zoologiya pa’nleri boyinsha dala a’meliyatti baslandi. Usi a’meliyatqa tiykarlanip fakultette saat 12;00 de talabalarg’a jiynalis bolip o’tti. Bul jiynalisti Sultanov E. Sabirov D. Bayniyazova G mug’allimler ashti. Jiynalistin’ tiykarg’I maqsetti talabalardin’ texnikaliq qa’wipsizligi menen tanisiwi ha’mde ta’biyatqa a’ste aqirinliq penen jandasiwi, o’simlikler florasi ha’m haywanat du’nyasi faunasin a’meliy ta’repten baqlaw olardi salistiriw talap etildi. Bunda Qaraqalpaqstan Respublikasi jerlerindegi o’simlikler ha’m haywanat du’nyasin ilimiy ha’m a’meliy jaqtan analizlep bariw usnis etildi. Usi menen bir qatarda a’meliyatta izertlengen janzatlardi ziyan jetkermegen halda olardi su’wretke aliw ha’m da’pterge mag’liwmat jiynaw kerekligin aytti. Sol menen kerekli materiallar jiynaw olardin’ u’stinde izleniw aytildi.
Son’inda bul jerde 2-b kurs talabalari toparshalarg’a bo’lindik. Toparimizda: Rametullaev H, Yuldashova Sh, Tog’izbaeva A, Nazarbaeva G, Kubeisinova P.lar menen birgeliktemiz. Bizlerge ertengi ku’ni qay jerge bariliwimiz kerekligin ayttildi.

Bu’gin bizler 26-aprel ku’ni A’miwda’rya deltasi Shoqay tog’ay a’tirapinin’ o’simlik ha’m haywanat du’nyasi menen tanisiwg’a a’meliyatqa keldik. Bul jerdin’ ta’biyatti menen tanistiq. Ol jerde bizlerge Sultanov Esbosin ag’a kerekli mag’liwmatlar berdi. Toparimiz penen birgelikte usi jerdin’ florasi menen tanistiq. O’simliklerden zubturum, qoyma-qoshqarma, jing’il, zamariq turleri, terekler, sora ta’rizlilerge kiriwshi o’simlikler tu’rlerin baqladiq.

Alma (Malus)-Xojalıq miywenin’ eń zárúrli túrlerinen biri alma, alma teregi (Malus Sylvestris) kenje tuwisqa tiyisli, a’tirgu’liler tuqimlasina tiyisli, 25-30 tur bar. Mádeniy jasalma túrde jaratılǵan tur keń tarqalǵan - úy alma teregi (Malus Domestica). Tábiy hám jasalma gibridlaw, spontan hám jasalma mutagenez nátiyjesinde keyingi seleksiya nátiyjesinde alınǵan 10 mińnen aslam sortları málim.
Alma teregi júdá mol hasıl egin esaplanadı. Ortasha 80-120 Sentner/ga, aldıńǵı xojalıqlarda bolsa 200 Sentnerdan artıq mıywe aladılar. Jaqsı kútim etilse, hár bir terek 150-200 kg, geyde bolsa 300-400 kg mıywe beredi. Alma terekleri sortına hám túbirpoyasiga qaray bálentligi 6 -10 m ga etedi. Bular óz-ara shańlanatuǵın ósimlikler bolıp tabıladı: mıywe beriw ushın gullerdi basqa sort daǵı gulchan’lar menen shańlatiw zárúr.- 12 jas. Keyingi jıllarda mámleketimizde alma tereklerin kóbeytiwde tómen o'siwshi tamirpaqallardan paydalanılıp atır, bul bolsa baǵıw hám jiynastırıp alıw ushın qolay bolǵan pastak terekler alıw imkaniyatın beredi.
A’meliyattan son’ fakultetke bardiq ol jerde ko’rgen floramizdi ku’ndelik toltirdiq. O’simliklerdi duris keptiriw jollari menen tanistiq. Olardi gerbariylaw h’am fiksatsiyalaw jollarin u’yrendik. Bul jerde Sabirov D. mug’allim barladi ha’m kerekli tu’sinikler berip o’tti.

27-aprel ku’ni Besto’be Sayko’l a’tirapindag’i o’simlik florasi ha’m haywanat faunasi u’yreniwge bardiq. Bul jerde Sultanov E. Sabirov D. Bayniyazova G. mug’allimler basshiliq etti. Usi jerdin’ florasi ha’m faunasi haqqinda mag’liwmat berip o’tti. O’simliklerden a’diraspan, qamis, sarigu’l, romachka, juwsan, jing’il siyaqli o’simlikler menen tanistiq. Haywanat du’nyasinan bolsa tasbaqa, ko’l baqasi, quslardi baqladiq.
AYLANT, sasıq iyisli terek (Ailanthus) — aylant ta’rizliler (simarubdoshlar) shańaraǵına tiyisli terekler tuwisi, 10 g’ana túri málim. Shig’is Aziya hám Indiyada kóbirek tarqalǵan. Ukraina, Qrim, Shalbar. Kavkaz, Belorussiya hám Orta Aziyada boyshań Aylant yamasa Kitay zereńgi (A. altissima) degen bir túri sulıw ósimlik retinde o'stiriladi. Sol tur Ózbekstanda (ulıwma Orta Aziyada ) da o'stiriledi. Aylanttin’ japıraqları iri, pat siyaqli quramalı,sasiq iysili. Gulleri mayda, eki jınslı (birpara túrlerinde bir jınslı ), shingil topgullarga jıynalǵan Aylant tez ósedi. Derlik barlıq túrleri mebel tayarlawda, qurılıs materialı retinde, buyımlar soǵıwda hám de qaǵaz tayarlawda isletiledi. Kitayda Aylant japirag’i menen aylant jipek qurtı bag’iladi.
Talabalar menen birgelikte 28-aprel ku’ni saat 8:00 de A’jiniyaz atindag’I No’kis ma’mleketlik instituttinin’ botanika bag’ina bardiq. Bizlerdi Sultanov E. Sabirov D. Bayniyazova G mug’allimler barladi. Bag’tin’ ishindegi o’simlik florasinin’ baylig’I jag’inan ha’mde texnikaliq qa’wipsizlikti talabalarg’a ja’ne uqitirip o’tti. Sol menen birge toparshamiz penen birgelikte usi jerdin’ florasin ha’m faunasina qiziqqa otirip olardi shuqirraq u’yrendik. Institut bag’inda bizler o’simliklerden alma, almurt, erik, ju’zim, qa’reli, shampinion zamarig’I, sarigu’l, qamis, akatsiya siyaqlilardi baqladiq. Tiykarina bul jer bag’ bolg’anliqtan basim ko’pshiligi ma’deniy o’simliklerden ha’mde dekorativ o’simlikler quraydi.
Ju’zim(Vitis)- Ju’zim ta’rizliler tuqimlasina kiriwshi ko’p jilliq terek ta’rizli lianalar tuwisi, jemis miyweli. Orayliq ha’m Qubla Evropa, Aziya ha’m Batis Amerikada 60-70 turi ma’lim. Kavkaz, Orta Aziya ha’m Qubla Evropada 7-8 turi ken’ tarqalg’an. Ma’deniy ju’zim (v. vinifera) barliq jerlerde jetistiriledi.
Erik(Armeniaca vulgaris)- a’tirgu’liler tuqimlasina tiyisli terekler tuwis, miyweli o’simlik. Watani- Orta Aziya. Aziyada 10 turi ma’lim. O’zbekistanda a’piwayi erik turi egiledi. Boyi 5-8 m, shaqalig’I ken’. Japirag’I ma’yek ta’rizli, gu’li aq yaki ashiq qizil, japiraqtan aldin ashiladi. Miywesi etli, domalaq, ma’yek ta’rizli, aq, sari, qizg’ish. Quraminda 14-16% qant, 0,6-1,2% alma, limon kislotalar, 28-31% quriq zat, C, PP vitamin, 0,38-1,27% pectin, 10 mg karotin, da’nesinde shireli (ayirim sortti ashshi) quraminda 29-58% may bar. O’zbekstanda eriktin’ Ahroriy, Subhoniy, Gulungi, Luchchak, Javpazak, Mirsanjali, Xurmoi, Isfarak, Aq erik, Navoyi, Shalak, Ruhi Juvanon Moltobi sortlari ko’p egiledi.

29-aprel ku’ni Ashshi ko’l a’tirapindag’I o’simlik ha’m haywanat du’nyasi menen tanistiq. Bul jerden talabalar menen birgelikte Qaraqalpaqstan Respublikasi ko’rkemzarlastiriw ka’rxanasindag’I bag’tin’ ishindegi o’simlikler menen tanistiq. O’simliklerden: catalpa, myata, klyon, g’awasha, tutlar, aq terek ha’m ma’deniy o’simlik turleri egilgen.
JIYDE (Elaeagnus L.) — jiydeliler tuqimlasina tiyisli terek yamasa puta. Qubla Evropa, Oraylıq hám Arqa Aziya, Arqa Amerikada ósetuǵın 40 qa jaqın túri bar. Orta Aziya, atap aytqanda Ózbekstanda jiydeniń ǵarǵajiyde. (E. angysti-fola; jabayı halda ósedi), shıǵıs jiydesi (E. orientalis), tikenekli jiyde (E.pungens), gúmis ta’rizli jiyde (E. argentea), nan jiyde (E. cdulls) túrleri ósedi. Shig’istin’ jiydesiniń japirag’i ápiwayı, ensiz, gúmis-reń. Tereki 8—10 m, shaqları siyrek, tikenli yamasa tikensiz. Guli eki jınslı, sarı, serasal, xosh iyisli, efir maylı. Mıywesi sarg'ish, maǵızsız mójeneli, eti 31, 2—88, 7%, un siyaqli, mazalı. Quramında 46—65% qant, 10% belok, 1, 3% kislota, 200 mg% S vitamini bar. Jiydediń mıywesi jańalıǵında yamasa qurıtıp tutınıw etiledi. Shıpakerlik kásibinde as qazan -ishek keselliklerin emlewde isletiledi. Aǵashınan hár qıylı buyımlar yasaladi, parfyumeriya sanaatında, gulidan efir may alınadı.Jiyde qurǵaqlıqqa shıdamlı, er astı suwi maydan hám shor topraqlarda da o'saveradi. Danagidan, túbir bachkisidan hám qálemshesinen ko'payadi. Náli ótkerilgach, 3—5- jılı ónimge kiredi. May—iyun ayında gúlleydi, mıywesi sentyabr—oktyabrda pisedi. Bir tupi 50 kg ge shekem ónim beredi. Jiyde60—80 jıl jasaydı. Nan jiyde mevali terek retinde egiledi, orta bo'yli terek. Joqarı ıǵallıqdaǵı erlerde jaqsı ósedi. Mol hasıl. Mıywesi iri, mazalı, qızg'ish-gúńgirt reńli. Ózbekstan ormanshılıq ilimiy-izertlew institutında onıń 20 ǵa jaqın sortı tariyp berińan (Qızıl J., Ra'no, Urǵanch, Xurmay, Tashkent deserti, Shóli qandak, Kizil qandak hám basqalar ).
Bu’gingi a’meliyattimizdi Saranshadag’I botanika bag’innin’ o’simlik ha’m haywanat du’nyasin ko’riwge bardiq. Talabarlardi sol jerde Sultanov E. Sabirov D. Bayniyazova G mug’allimler barladi. Oqitiwshilar o’zlerinin’ usi jerdin’ florasi haqqinda mag’liwmat berip o’tti. Toparimiz penen birgelikte usi jerdin’ o’simlik turleri menen eginlerdin’ a’hmiyettin u’yrendik. O’simliklerden : shipovnik, gledichiya, catalpa, sosna, erik, qarag’ay tuwisina kiriwshi terekler, rus teregi, aq terek, alma, a’tirgu’l siyaqlilar bar.
Gledichiya(Gleditshia) tiken terek- Sobiqlilar tuqimlasina kiriwshi o’simlik. Japirag’I qos (jup pa’t ta’rizli) quramali. Gu’lleri bir jinisli, aktinomorf, mayda ko’kish, japiraq qoltig’inan shiqqan. Sobiq ta’rizli shashaq topgu’lde jaylasqan. Sobig’I iri, uzin, bawir ren’. Shig’is ha’m Qubla Amerikada, Qubla Aziyada ha’m Afrika tropikada 12 turi ma’lim. Shig’is Amerikadan kelip shiqqan tikenli (G. tricanthas) Orta Aziya, Kavkaz, Qrimda egiledi. Tez o’sedi, boyi 40 m shekem boladi. May-iyunda gu’lleydi, qurg’aqshilliqqa shidamli, qatti tikenli, jasil diywal ha’m qiliw ushin egiledi. Gledichiyanin’ gu’li nektarg’a bay. Ximiyaliq quraminda alkoloidlar, glyukozidlar, epi kateksler, flavonoidlar, budan tisqari akrammeren, olmelin, fustin ha’m fisetinler boladi. O’simlik da’rilik, za’ha’rlilerge kirseda, onin’ jas japiraqlari ha’m miyweleri turli keselliklerdi emlew ha’m aldin aliw ushin isletiledi.

2-3-4-may ku’nleri Xayt bayrami mu’nasebetti menen 3 ku’nlik dem alis berildi. Bul dem alis ku’nlerin unemli paydalaniw maqsettinde oqitiwshilar u’y a’tirapindag’I o’simlik ha’m haywanat du’nyasi menen tanisiwimizdi sorandi. Usi menen bizler u’y a’tirapindag’I sho’pli ha’m terekli o’simliklerdi baqlag’an halda ko’zden keshirdik. Tiykarinan insanlar o’z mu’ta’jliklerin qandiriw barisinda ma’deniy ha’m dekorativ o’simliklerden ko’p egedi. Bul o’simlikler arasinda:pomidor, qiyar, lobiya, ma’sh, kartoshka, baklajan, ukrop, ko’k piyaz, asqabaq, a’tirgu’l, aq terek, ma’kke siyaqlilardi egiledi. Bulardin’ basim ko’pshiligi bir ha’m ko’p jilliq ot-sho’pler bolip tabiladi.

A’tirgu’l(Rose)- a’tirgu’liler tuwisina hushmanzarali o’simlikler bolip xaliq ta’repinen qoyilg’an at. Bul turdin’ jabayi halda o’siwshi turleri xaliqta rano, shipovnik, qirqag’ayin ha’m itmurin atlari menen ma’lim. Aziya, Evropa, Amerika ma’mleketlerinde ken’ tarqalg’an. A’tirgu’ldin’ Jer ju’zinde 250 turi, 25 min’nan artiq sorti bar. O’zbekistanda 19 turi, 600 dan artiq sorti o’stiriledi. Fransiya, Bolgariya, Turkiya, Italiya ha’m basqada ma’mleketlerde ayirim turleri (damasq, fransuz h.b) sortlarinan qimbatli efir mayi alinadi. A’tirg’ul sortlar: 1-Monti Zuma, 2-Loriya Dey, 3-Marella, 4-Papa Meyyan.
Aq yamasa qum seksewil (Haloxylon persicum Bge)
Aq seksewil tarqalǵan (ósetuǵın ) aymaqlar - bul qum barxanlarinin’ qıyalıq hám qıyaları, bálent bolmaǵan tóbelikler hám ayırım orınlarda o'rasim az waqıt tereńlik hám qatar arasındaǵı tómen jaylar bolıp tabıladı. Bul jerlerdegi topıraq túri tiykarınan ápiwayı, qumlaq, kúlreń-boz, kem gumusli, derlik kebirlen-magan yamasa kem kebirlengen. Aq seksewil dızbekleri qumlıqlar shegarasınan shıqpaydı. Qalıń egislikleri quramastan, bálki arası ashıq halda top-top bolıp bir gektar jerde 30 -50 ta putalar o 'sadi. Aq seksewil qara seksewilgege salıstırǵanda k o 'p tarqalǵan.Puta yamasa 2-3 metr (geyde 5-6 m) bo'yli kishi terekshe bolıp ósedi, shoxlanishi poya tiykarından baslanadı. Denesiniń p o 'sti aǵıw yamasa ash kúlreń tusda. Shaqları b o 'laksimon, qurǵaqlay, kógildir jasıl reńde. Kuzda ash-kúlreń kóriniske kiredi, suwıq urǵanında bolsa sabanlar sarı ren’ge o 'zgaradi. Yaǵnıy ósińki putaqları ádetde, ashshı ta 'mli, mayda qabıqsimon, ashıq qırlı bargchalari poyalariga tıǵız taqalgan. Kalta putaqlarında gulleri ayırım jaylasqan, ash-sarı reńde.Miyweleri-tegis qanatshalar b o 'lib, diametri 1 sm ge shekem, 5 ta yarım ashıq jelpiwish siyaqli qanatshaları bar, oktyabr ayında jetiledi.Aǵashı kúlreń tuste, janılg'i retinde isletiledi. Tipik psammofit.Jariqliqqa hám ıssıg’a o'te qatal.

5-may ku’ni Saransha botanika bag’ina bardiq. Bul jerdin’ o’simlik florasi menen shuqiraq tanistiq.

Terek(Populus L.)- Talta’rizliler tuqimlasina kiriwshi terekler tuwisi. Ayirim mag’liwmatlarg’a ko’re, 100 den artiq turi bar. 30 g’a jaqin turi Evroaziya, Shig’is Amerika H Shig’is Afrika tarqalg’an. O’zbekistanda Terektin’ ko’k japiraqli terek yaki zangori japiraqli terek (Populus pruinosa Schrenk), furot terek (P. eupfratica Olid), mirzaterek (Populus nigra L), afg’on teregi (P. afghanica), aq terek (P. alba), ko’k terek (P. bachofena wierzb) turleri o’sedi. Mirzaterek, aq terek ha’m ko’k terekler turleri ko’p egiledi. Terektin’ boyi bazi 30-45(60) m shekem jetedi,al, diametri 1,5 (3) m baradi. Jaoiraqlari ba’ntli, izbe-iz, japiraq plastinkasi tegis yaki nishter ta’rizli. Gu’li bir jinisli 2 uyli Aksariayati japiraqtan aldin, ba’zileri japiraq jazg’annan son’ gu’lleydi. Tuqimi ko’sacha, samal ha’m suw ja’rdeminde tarqaladi. Ig’al topiraqta tez o’nip shig’adi. Issi su’yer, jariq su’yer, suwiqqa shidamli (mirzaterek). O’zbekistanda bir jilliq paqallarinan aling’an qa’lemshelerinen (uzinlig’I -35 sm) ko’beytiriledi.
A’meliyattan son’ fakultetke bardiq. Bul jerde ko’rgen izertlengen o’simliklerdi taqlag’an halda gerbariyalaw, fiksatsiyalaw ha’m olardi ku’ndelikke toltirip jazip aldiq. Oqitiwshimiz Sabirov D o’zinin’ mag’liwmatlar keltirip, talabalardan islegen jumislarin ha’mde ku’ndeliklerin tekserip shiqti. Usi menen bu’gingi a’meliyattimiz tamalandi.
Bu’gin 6-may ku’ni saat 8;00 de No’kis rayon ta’reptegi Innavatsiya orayina keldik. Usi jerdin’ o’simlikler ha’m haywanat du’nyasin izertlendik. Innavatsiya orayinnin’ baslig’I Kamal ag’a usi jerdin tiykarg’I maqsetti haqqinda toliq mag’liwmat berip o’tti. Bul oray 2018-jildin’ 16-oktyabr ku’ni ashilga’n bolip, tiykarinan Qaraqalpaqstan Respublikasi Aral a’tirapindag’I o’simlikler genefondin saqlaw bolip esaplanadi. Bunda tikkeley shet el menen islesiw bolip ta’jriybe o’tkeriw, onin’ u’stinde a’mel o’tkeriw bolip tabiladi. Bul jerde 20 gekterli jeridi ko’klemzarlastiriw ha’m florani bayitiw. Usi qatarda Moynaq rayoninda 100 gektar jeri bar ekenin ha’m sol jaqtada seksewil, qandim o’simliklerin egilgenligin aytip o’tti. O’simlikler menen Rossiya, Vengriya, Amerika, Qitay menen birgelikte islesiwin aytip o’tti. O’simliklerdi iqlimlastiriw, selektsiya jumislarin alip bariliwin aytti. Kamal ag’a ja’nede sho’llerdi o’zlestiriwde Qitay, Izrael, Amerika texnologiyalarinan qollaniliwda dedi. Innavatsiya orayinda 9 bo’lim, 2 laboratoriya bar ekenligin aytip o’tti. Laboratoriyada material-u’skeneler shet el texnologiyalari ta’minlengenligin ha’mde alimlar, professor ilimpazlar ta’jiriybe qoyilatini aytilip o’tildi.

7-may ku’ni Kvadrat parkinde o’simlikler ha’m haywanat faunsin baqlawg’a bardiq. Usi jerde Sultanov Esbosin ha’m Sabirov Dawletnazar ag’alar ku’tip alip talabalarg’a texnikaliq qa’wipsizligi ha’mde ta’rtip saqlag’an halda ziyan jetkermesten ko’riwlerin aytip o’tti. O’simliklerden tut, alma, aylant, erik, catalpa, qarag’aylar, dekorativ os’imlik turleri ju’da’ ko’p.

Tut (Morus)- tut ta’rizliler tuqimlasina kiriwshi terekler tuwisi. Miyweli terek. O’zbekistanda 5 turi o’stiriledi. Aq tut (Malus alba) ha’m qara (Malbus nigra) miywesi paydalaniladi. Serchox tut (M. multicaulis), kagaynoma tut (M. Kagayamae) ha’m jipek qurti tuti (M. bombycis) turlerinen, tiykarinan jipek qurti basqishinda paydalaniladi. Tut tez o’sedi. Qurg’aqshiliq ha’m suwiqqa shidamli. Boyi 15-18, ba’zilari 20-25 m, juwanlig’I 1,5 m boladi. Aq tut (qaran Balri tut) ha’m shotut miywesi shireli, shipali, ha’r qiyli vitaminlerge bay. Gu’lleri bir jinisli. Tut tuqiminan, qa’lemshesinen payvand ha’m parxish qilip ko’beytiriledi.
A’meliyattan son’ fakultetke bardiq. Jiynalg’an o’simlikler japiraq, tamir ,gu’llerin keptirip gerbariyg’a tayarladiq. Talabalar menen birge ku’ndelik ha’m essabatti ko’rip shiqtiq. Ustazimiz Sabirov Dawletnazar ag’a ku’ndelik ha’m qollimizdag’I materillar menen tanisip ko’rip shiqti.
10-may ku’ni saat 9;00da I.V.Sabetskiy atindag’I ma’mleketlik ko’rkem-o’ner muzeyinde ekskursiya qildiq.
9-may ku’ni Eslew ha’m qa’dirlew bayrami mu’nasebetti menen usi muzeydin’ eksponatlari menen tanisip shiqtiq. Bul jerdin’ jaratiliw ha’m I.V.Savetskiydin’ miynetleri haqqinda tariyxi ju’da’ qiziqli.