O’zbekstan respublikasi joqari h’am orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI H’AM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
A’jiniyaz atindag’i No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq instituti
Mektepke shekemgi ta'lim (sirtqi) bag’dari 2-J topari ta’lim
qa’niygeligi oqiwshisi Joldibaeva Aqmaraldin’

Ta'limde xabar texnologiyalari

pa’ninen

Tayarlag’an : Joldibaeva A

Qabillag’an: Kazbekova E
No’kis -2022
Tema: Esaplaw texnikasi rawajlanıw tariyxi hám áwladları.
Esaplaw texnikasinda informaciyanı qayta islewdiń tiykarları.

JOBASÍ:

1. 
   Elektron esaplaw mashinalarí payda bolíwi tariyxí.
   
2. 
   Hár dáwir elektron esaplaw mashinlaríníń ózgeshelikleri.
   
3. 
   Úshinshi áwlád elektron esaplaw mashinalarí. Integrallasqan sxemalar dáwiri.
   

Esaplaw apparatları tariyxı bir neshe asrni óz ishine aladı. Eramızdıń 500 jılları. Sho't (abak) - ipga tartılǵan toshchalardan dúzilgen apparat oylap tabıw etildi. Xorezmde 783 jılda tuwılǵan ullı astronom, matematikalıq hám geograf Muhammad ibn Muso al-Horazmiy dúnyaǵa keldi. Al-Xorezmiy qálemine tiyisli 20 dan artıq dóretpelerdiń tek 10 tasigina bizgeshe jetip kelgen. Bular arifmetika tarawı boyınsha «Qosıw hám ayırıw haqqında qısqasha kitap”, geografiyaǵa tiyisli”Kitap súwret-ul-arz shıǵarması hám astronomiyaǵa tiyisli: «Zij”, «Usturlab menen islew haqqında kitap”, «Ustulab soǵıw haqqında kitap”, Ustulab járdeminde azimutni anıqlaw haqqında”, «Kitap ar-ruhoma”, «Kitap at-ta'rix”, «Evreylerdiń kalendarı hám bayramların anıqlaw haqqında qollanba” dóretpeleri bolıp tabıladı. Al-Xorezmiyning arifmetik rosolasi XII asirde Kastliya (Ispaniya ) de lotin tiline awdarma etilgen. Bul awdarmanıń XIV asirde kóshirilgen birden-bir nusqası qo'lyozmasi Kembrij universitetiniń kitapxanasında saqlanıp atır. Qollanba «Dixit Algoritmi” sóz dizbegi menen baslanadı. Shıǵarmada Xorezmiy to'qqista hind nomeriniń sanların ańlatıwda eń qolaylıǵı hám olar járdeminde hár qanday sannı qısqa, ańsatlıq penen jazıw múmkinligin tushintirgan. Al-Xorezmiy hind nomerleri tiykarında onlıq (pozitsiyali) jaǵday sistemasında sanlardıń qanday jazılıwın tolıq, júdá túsinikli etip aytǵan. Ásirese, nol (0) isletiwdiń áhmiyeti haqqında túsinik berip, noldı jazbaslik nátiyjediń qáte shıǵıwına alıp keledi, degen. Sonı eskertip ozıwchimiski, sol dáwirde pútkil Evropa mámleketleri sistemasında tek quramalı rim nomerleri isletiliner edi. Al-Xorezmiyning jańa nomerlerdi isletiliwi metemetika, kibernetika sıyaqlı pánleriniń rawajlanıwına tiykar boldı, sebebi bul jańa oylap tabıw matematika páninde dáslepki qádem bolıp, evropalıqlarǵana emes, baiki pútkil jáhánda basqa pánlerdi rawajlandırıwǵa birinshi qádem, jollanba edi.

Xorezmiyning bul arifmetik qollanbası XII asirdeyoq dáslepki bar Seviliyalik (Ispaniya ) Ioann tárepinen azǵantay qosımshalar kiritilip baspa etilgen. Keyinirek Evropa ilimpazları Xorezmiyning bul shıǵarmasın qayta -qayta islegenler, ol tiykarında sabaqlıqlar jazgalar. Bul sabaqlıqlar «Algoritm kitapi” (Al-Xorezmmiy kitapı ) dep atalǵan. Evropada hám basqa jáhán mámleketlerinde hind nomerleri arablar (Al-Xorezmiy) arqalı ótkenlikleri ushın, olar «arab nomerleri” deyiwedi.
Xorezmiy bul shıǵarması haqqında sonday jazadı : «Men arifmetikaning ápiwayı hám orta quramalı máselelerin óz ishine alıwshı «Aljabr hám almuqobala esabı haqqında qısqasha kitap”ni usınıs etdim. Shunki miyraslar bólistiriwde, wásiyatnama dúziwde, buyım bólistiriwde, ádillik jumıslarında, sawdada, hár qanday pitimlerde hám jer ólshew, túrli kanallar ótkeriwde ámeliy geometriya hám basqa soǵan uqsas túrli jumıslarda kisiler ushın bul zárúrdir”. «Algoritm kitapi” menen al-Xorezmiy tekǵana pán tariyxınan máńgi orın aldı, «Algoritm” sóz dizbegi keyinirek pútkil esaplaw sistemasın avtomatlastırıwǵa alıp keldi. Yaǵnıy algoritm degende qandayda bir maqsetke erisiwge yamasa qanday da quramalı máseleni sheshiwge qaratılǵan kórsetpeler (buyrıqlar ) dıń anıq túsinikli, chekli hám de tolıq sisteması túsiniledi. Daslep algoritm túsinigi onlıq sanaq sistemasındaǵı solar ústinde túrli arifmetik ámeller orınlaw qaǵıydaların ańlatpalaǵan. Xorezmiyning algebraik qollanbasınıń tolıq atı «Al-kitap al-qısqa fi esap al-jábir hám al-qarsılıq kórsetiw”. Bul nomdagi «Aljabr” sózi keyinirek latınsha «algebra” bolıp, Xorezmiy tiykar salǵan jańa pánniń atı bolıp qaldı. Ol kvadrat teńlemeler hám basqa teńlemeler túrlerin anıq mısallar menen tushintirgan. 1614 jıl. Shotlandiyalıq Jan Neper logarifmdi oylap tabıw etdi. Kóp ótpey R. Bissakar logarifmik lineyka jarattı. 1642 jıl. Fransuz alımı Blez Paskal mexanik apparat - arifmetik mashina soǵıwǵa kirdiler. Bul apparat ápiwayı arifmetik ámellerdi atqarar hám sanlardı «eslab” qolardi. 1804 jıl. Fransuz injineri Jakkar avtomatikalıq to'quv qozaqların basqarıw maqsetinde perfokarta oylap tabıw etdi. 1834 jıl. Angliyalıq alım Sharlz Bebbidj maǵlıwmatlardı kirgiziw hám shıǵarıw, sanlardı eslab qoluvchi, arifmetik ámellerdi atqara alatuǵın hám mashinanıń islewin basqaratuǵın apparatlardı óz ishine alǵan «analitik” mashina joybarın jarattı. Joybar ámelge asırilmay qaldı. 1876 jıl. Angliyalıq injiner Aleksandr Bell házirgi waqıtta júdá ommalshib ketken telefondı oylap tabıw etdi. 1890 jıl. Amerikalıq injiner German Hollerit tárepinen perfokartaga kiritilgen maǵlıwmatlardı elektr tokı járdeminde «o'qiy” alatuǵın statistikalıq tabulyator jaratıldı. Sol waqıtta tabulyator járdeminde AQSh xalqın dizimge alıw maǵlıwmatların qayta islewde isletildi.
1892 jıl. Amerikalıq injiner Ol. Berrouz birinshi kommerciya summatorini islep shıǵardı.
1897 jıl. Angliyalıq fizikalıq J. Tóbeson elektron nurli trubka islep shıqtı.
1901 jıl. Italiyalıq fizikalıq Gulelmo Markoni Evropa hám Amerika arasında radioaloqa ornatdı.
1904-1906 jıllar. Elektron diod hám triod islep shıǵıldı.
1936 jıl. Alan Tyuring hám e. Post bir-birlerinen xabarlı bolmaǵan halda abstrakt elektron esaplaw mashinası konsepsiyasın ilgeri surdilar. Olar algoritmlaw múmkinshiligi bolǵan qálegen máseleni avtomatlar járdeminde sheshiw múmkinligin tastıyıqlap berdiler.
1938 jıl. Nemis injineri Konrad Suze birinshi mexanik kompyuterdi yasadi.
1938 jıl. Amerikalıq matematikalıq hám injiner Klod Shennon matematikalıq logika tiykarların releli-tutasıw ótkeriw sxemaları analizi hám sinteziga qollanıw múmkinligin kórsetip berdi.
1939 jıl. Bolgar milletine tiyisli amerikalıq Jan Atanosoff ekilik elementlerine tiykarlanǵan esaplaw mashinası tájiriybe nusqasın yasadi.
1941 jıl. Konrad Suze elektromexanik elementlerge tiykarlanǵan birinshi universal kompyuterdi oylap tabıw etdi. Ol ekilik hám de qo'zg'aluvchi útirli sanlar tiykarında jumıslar edi.
1944 jıl. Amerikalıq matematikalıq Govard Ayken baslıqlıǵında programma járdeminde basqarılatuǵın avtomatikalıq esaplaw mashinası - «Mark - 1” qurildi. Ol elektro-mexanik relelar tiykarında qurılǵan bolıp, maǵlıwmatlardı qayta islew programması perfolenta arqalı kiritilar edi.
1945 jıl. Jan fon Neyman «Edvak” mashinası haqqındaǵı dáslepki esabatında zamanagóy kompyuterlerdiń tiykarǵı qurawshıları hám islew principlerin xarakteristikalap berdi
1946 jıl. Amerikalıq J. Ekkert hám J. Mouchli «Ehiak” (Yelectronic Numerical Integrator and Computer) atlı birinch elektron cifrlı kompyuter yasadilar. Oǵan 20 mıń elektron lampa hám 1, 5 mıń rele isletildi. Ol «Mark - 1” den mıń ese tezirek islep, sekundına 300 dane kóbeytiw hám 5000 qosıw ámellerin atqarar edi.
1948 jıl. Amerikanıń Bell Laboratories firmasında fiziklar - Uilyam Shokli, Uolter Bratteyn hám Jan Bardin tranzistor jaratıwdı. Onıń ushın olar Nobel sıylıqına iye boldı.
1949 jıl. Angliyada Moris Uilks baslıqlıǵında yadında programma saqlanatuǵın birinshi eDSAC kompyuteri yasaldi.
1957 jıl. Amerikanıń NCR firması tárepinen birinshi tranzistorlı kompyuter jaratıldı.
1951 jıl. Kiev qalasında Evropa kontinentinde birinshi 600 dane elektron lampaǵa iye kompyuter - MESM (malaya elektronnaya schetnaya mashina - kishi elektron esaplaw mashinası ) jaratıldı. Onı S. A. Lebedev proyetlestiriwtirdi.
1951-1955 jıllar. Rossiya ilimpazları S. A. Lebedev, M. V. Keldish, M. A. Lavrentev, I. S. Bruk, M. A. Kartsev, B. I. Rameev, V. S. Antonov, A. N. Nevskiy, B. I. Burkov hám olar basshılıq etken jámááttiń nátiyjeli iskerligi sebepli Sovet Birlespesi esaplaw texnikası salasında jetekshi mámleketlikler qatarına shıǵıp aldı. Bul qısqa waqıtta zárúrli ilimiy-texnikalıq máselelerdi sheshiw, yadro energiyasılıqtı ózlestiriw hám álemdi izertlew múmkinshiligin jarattı.
1952 jıl. S. A. Lebedev baslıqlıǵında Moskvada BESM-1 (bol'shaya elektronnaya schetnaya mashina - úlken elektron esaplaw mashinası ) yasaldi. Óz dáwirinde BESM-1 Evropada eń natiyjelili esaplaw mashinası edi.
1955-1959 jıllar. Rossiya ilimpazları A. A. Lyapunov, S. S. Kaminin, e. Z. Lyubimskiy, A. P. Yershov, L. N. Korolyov, V. M. Kurochkin, M. P. Shura-Bura hám basqalar «dastutlovchi programmalar” - házirgi translyatorlarning ájdadini jaratıwdı. V. V. Martinyuk belgili kodlaw sisteması - programmalardı dúziw hám tahrir qılıwdı tezlestiriwshi qural jarattı.
1955-1959 jıllar. Programmalastırıw teoriyası (A. A. Lyapunov, Yu. I. Yanov, A. A. Markov, L. A. Kalujin) hám sanlı sheshiw usılları teoriyasına (V. M. Glushkov, A. A. Samarskiy, A. N. Tixonov) tiykar solindi. Pikirlew mexanizmi hám genetikalıq processler sxeması, medicinalıq keselliklerdi kesellikti anıqlaw qılıw algoritmları modellestirildi (A. A. Lyapunov, B. V. Gnedenko, N. M. Amosov, A. G. Ivaxnenko, V. A. Kovalevskiy hám basqalar ).
1958 jıl. Jek Kilbi (Texas Instruments firması ) birinshi integral sxemanı jarattı.
1959 jıl. S. A. Lebedev baslıqlıǵında sekundına 10 mıń ámel atqara alıwshı BESM-2 esaplaw mashinası jaratıldı. Kosmik raketalar hám Jerdiń birinshi suniy joldasların ushırıw menen baylanıslı esaplaw jumısları naǵız ózi mashinada ámelge asırıldı.
1959 jıl. M-20 esaplaw mashinası jaratıldı (bas konstruktor S. A. Lebedev). Ol óz dáwirdiń eń operativ mashinalarınan biri edi (sekundına 20 mıń ámel). Bul mashinada sol dáwir pán hám texnikasınıń eń aldıńǵı tarawların rawajlandırıw menen baylanıslı kóplegen teoriyalıq hám ámeliy máseleler sheshildi. M-20 tiykarında sol dáwir ushın eń operativ, ko'pprotsessorli eHM - M-40 jaratıldı (sekundına 40 mıń ámel). M-20 lar ornın BESM-4 hám M-220 (sekundına 200 mıń ámel) eHM lari iyeledi.
1959 jıl. Algol programmalastırıw tili jaratıldı. Ol uzaq waqıt programmalastırıw tilleri salasında standart bolıp qaldı.
1961 jıl. IBM Deutschland firması kompyuterdi modem arqalı telefon tarmaǵına jalǵawdı ámelge asırdı.
1964 jıl. IBM/360 - úshinshi áwlad eHM larini islep shıǵarıw baslandı.
1967 jıl. S. A. Lebedev baslıqlıǵında sekundına bir million ámel atqara alatuǵın, dúnyadaǵı eń operativ eHM - BESM-6 dıń ǵalabalıq islep shıǵarılıwı dúzildi. Onıń ketidan «Elbrus” - sekundına 10 million ámel atqara alatuǵın, jańa túrdegi eHM islep shıǵarıldı.
1968 jıl. Intel firması dúzildi. Xozirda ol mikroprotsessorlar hám de kompyuterdiń basqa integral sxemaların islep shıǵarıw salasında dúnyada jetekshi orın tutadı.
1971 jıl. Intel firması ápiwayı mıyıq qalpoqchasidan úlken bolmaǵan kristalǵa jaylasqan 2250 dane tranzistordan ibarat 4004 mikroprotsessorini islep shıǵardı.
1973 jıl. Ken Tóbepson hám Denis Ritchi UNIX operatsion sistemasın islep shıǵıwdı.
1973 jıl. IBM (International Business Machines Corporation) firması «vinchester” túrindegi birinshi qattı disk islep shıǵardı.
1974 jıl. Intel firması 4500 dane tranzistordan ibarat 8080 - birinshi universal segiz razryadlı mikroprotsessor islep shıǵardı.
1974 jıl. AQSh áskeriy xavo kúshleri jas ofitseri, injiner-yelektonchi edvard Roberts 8080 mikroprotsessori tiykarında Altair mikrokompyuterini yasadi. Altair kommerciyada úlken tabısqa eristi. Onı pochta arqalı satıp alınǵan zat etip xojalıqlarda isletiwdi.
1975 jıl. Jas programmist Pol Allen hám Garvard universiteti studenti Bill Geyts Altair mikrokompyuterida Beysik programmalastırıw tilin jumısqa túsiriwdi. Keyinirek olar Microsoft (Maykrosoft) firmasına tiykar salıwdı. Házirde ol programmalıq támiynat óndiriwshi eń iri firma esaplanadı.
1975 jıl. IBM firması lazerli printerlerdi satıwǵa shıǵardı.
1976 jıl. Studentler Stefan Voznyak hám Stiven Jobs garajda Apple-1 kompyuterin jasap, Apple korporatsiyasiga tiykar salıwdı.
1979 jıl. Intel firması 8088 mikroprotsessorini islep shıqtı.
1980 jıl. Yaponiyanıń Sharp, Sanyo, Panasonic, Casio kompaniyaları hám amerikanıń Tandy firması úlken kompyuterlerdiń barlıq tiykarǵı qásiyetlerin ózinde sáwlelengen etken birinshi qalta kompyuterin satıwǵa shıǵardı.
1981 jıl. IBM firması 8088 mikroprotsessori tiykarında tashkil etilgen IBM PC atlı birinshi jeke kompyuterin islep shıqtı.
1982 jıl. Intel firması 80286 mikroprotsessorini islep shıqtı.
1983 jıl. Apple Computers korporatsiyasi «sichqoncha” menen basqarılatuǵın birinshi ofis kompyuteri - «Lisa” jeke kompyuterin islep shıqtı.
1983 jıl. Mayısqaq magnit diskları informaciya tasıwshı standart qural retinde keń ko'llanila baslandı.
1983 jıl. Anders Xeylsberg islep shıqqan Turbo Pascal kompilyatori Barland firması tárepinen satıwǵa chqarildi.
1984 jıl. Sistema blokı displey hám klaviatura menen birlestirilgen birinshi Laptop (dizege qoyıwǵa mólsherlengen) tipidagi kompyuter islep chiqil
1984 jıl. Sony hám Phillips firmaları CD-ROM kompakt disklarına informaciya yosish standartın islep shıqtılar.
1984 jıl. Apple Compyuter korporatsiyasi operatsion sisteması hám joqarı dáreje degi grafik múmkinshilikleri menen paydalanıwshılar tárepinen belgili Macintosh kompyuterleri shańaraǵına tiyisli bolǵan birinshi Macintosh kompyuterin islep shıqtı. Bul kompyuterler MS-DOS operatsion sistemalı IBM jeke kompyuterlerinen ádewir ústin edi hám sol sebepli júdá kóp millionlı, ásirese baspa hám tálim sistemasında, ıshqıpazlarına iye boldı.
1985 jıl. Intel firması 80386 mikroprotsessorini islep shıqtı.
Texnologiyalıq processlerdi basqarıwda, operatsiya bólmeleri yamasa tez járdem mashinalarında, raketa, samolyot hám vertolyotlarda, suw astında yamasa quramalı jaǵdaylarda hám qáwipli jaǵdaylarda arnawlı kompyuterler islep turıptı. Tómendegi kompyuter usılar turine kiredi.
Yergotouch (Yergotach) kompyuteri alyuminiyden quyilgan pútkilliginshe germetik qatlamlı bolıp, isletiw waqtında ańsat ashılatuǵın etilgen. Kompyuter qatlamı elektromagnit nurlanıwlardı derlik tolıq utadı. Onıń ekranı qol tekkanini seziwsheń etip islengen. Kompyuterdi óshirmesten suw menen juwıw múmkin. Sol sapaları ornına basqarıw hám texnologiyalıq processlerdi gúzetip barıw quralı retinde isletiledi.
1989 jıl. Amerikanıń Poquet Computers Corporation firması Subnotebook klasına tiyisli Pocket PC kompyuterin islep shıqtı.
1993 jıl. Intel firması Pentium mikroprotsessorini islep shıǵardı.
Superkompyuterlar -
sekundına keminde 100 megaflop
(1 megaflop — sekundına million ámel orınlaw ) ámel orınlawshı kúshli
kompyuterler bolıp tabıladı. Olar oǵada operativ dep ataladı. Bul kompyuterler ulıwma yad hám
sırtqı apparatlı bolıp, ko'pprotsessorli yamasa ko'pmashinali kompleksler
retinde shólkemlestiriledi.
Tiykarǵı portativ (qol) kompyuterler tómendegiler:
Laptop (dize kompyuteri: lap - dize, tap - ústine). Tezligi hám yadı tárepinen jeke kompyuterlerden qalıwmaydı.
Notebook (bloknot yamasa jazıw dáptershesi). Salmaǵı 3 -4 kg átirapında hám úlkenligi úlken kólem degi kitap ólsheminde boladı. Olarǵa modem, CD-ROM vaboshqa qosımsha apparatlar ornatilish múmkinshiligi bar.
Palmtop (palm - alaqan ) — eń kishi zamanagóy jeke kompyuterler bolıp tabıladı. Olar kaftga biymálel sig'adi. Olarda magnit disklar ornın ǵárezsiz derekli elektron yadlar iyelegen. Olarda ápiwayı kompyuterler menen informaciya almaslaw baylanıs tarmaqları arqalı ámelge asıriladı. Eger Palmtopni turaqlı yadın arnawlı programmalar paketi menen toldırılsa, cifrlı jeke járdemshine (Personal Digital Assistant) aylanadı. Ekenin aytıw kerek, kompyuterlerdi klassifikatsiyalash máselesi salıstırmalı bolıp tabıladı. Islep shıǵarıw texnologiyası hám strukturasınıń rawajlanıwı sebepli kompyuterlerdiń jańa klassları islep shiǵarıladı hám aqıbette ámeldegi klasslar arasındaǵı ayırmashılıq ózgeredi.
Elektron esaplaw mashinalarí házirgi insanlar paydalaníp atírǵan kóriniske kelemen degenshe bir qansha basqíshlardí basíp ótken. Elektron esaplaw mashinalarí payda bolíw tariyxín tiykarínan biz tórt toparǵa bólip úyreniwimiz múmkin boladí.