O’zbekstan respublikasi joqari h’am orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Informatikanıń dáslepki derekleri

Informatika sózi francuzsha Informatique sózinen kelip shıqqan bolıp, ol informaciya (Information) hám avtomatika (Avtomatique) sózleriniń birigiwi nátiyjesinde kelip shıqqan «mag’lıwmatlardı avtomat túrde qayta islew» degen mánisti bildiredi. Inglis tilinde bul atamag’a «Computer science» (Kompyuter texnikası haqqındag’ı pán) termini sáykes keledi.
Óz aldına pán sıpatında informatika texnika, biologiya, sociallıq hám basqa da tarawlarda basqarıwdıń ulıwma principleri haqqındag’ı XX ásirdiń 40-jıllarınıń aqırında kelip shıqqan kibernetika páni bazasında payda boldı. Keyingi waqıtları kibernetika pániniń predmeti sıpatında avtomat túrde basqarıw sistemasın jaratıw hám isletiw principleri túsiniledi.

Esaplaw texnikası qurallarınıń rawajlanıw tariyxı

Elektronlı esaplaw mashinalarınıń payda bolıwı hám jetilistiriliwi mag’lıwmatlardı qayta islew tarawında úlken ózgerislerge alıp keldi. Jámiyettiń hár qıylı tarawlarında ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdıń eń áhmiyetli faktorlarınıń birine aylandı.
Elektronlı esaplaw mashinaları jaratılıwında hám rawajlanıwında bir neshe dáwirlerdi basıp ótti.
Adamzat tárepinen esaplaw jumıslarınıń dáslep qol hám ayaq barmaqları tárepinen, al keyin bolsa birka, abak, shotlar hám Neper tayaqshaları dep atalıwshı quralları járdeminde ámelge asırılg’anlıg’ın keltiriw múmkin. Sonday-aq, dúnyanıń hár túrli orınlarında jasaytug’ın insanlardıń ózleriniń jasaw ortalıg’ınıń sharayatlarınan kelip shıqqan halda túrli esaplaw qurallarınan paydalang’an.
Dúnya júzindegi qosıw ámelin orınlawshı qurılma mexanikalıq saatlardıń tiykarında islep shıg’ıldı. Dáslepki mexanikalıq mashinalardıń biri 1623-jılı nemis ilimpazı V. Shikkard tárepinen oylap tabılg’an. Ilimpazdıń ózi jazba dereklerde bul mashinanı «qosıw ámelin orınlawshı saat» dep atadı.
1642-jılı francuz ilimpazı, mexanigi Blez Paskal sanlardı qosıwg’a hám alıwg’a múmkinshilik beretug’ın, bir qansha qolaylı bolg’an mexanikalıq qurılmanı islep shıqtı. Bul qurılma dúnya júzindegi birinshi mexanikalıq kalkulyator bolıp esaplanadı hám ol seriyalıq túrde islep shıg’arıldı. 1673‑jılı nemis ilimpazı, matematik hám filosof G. Leybnic tárepinen mexanikalıq kalkulyator jaratıldı. Bul kalkulyatorda qosıw hám alıw ámellerin kóp sanda qaytalaw nátiyjesinde kóbeytiw hám bóliw ámellerin orınlaw imkaniyatı payda boldı.
Bulardan basqa rus alımları V.Bunyakovskiy hám P.Chebıshevlar jaratqan qurılmalar esaplaw texnikasınıń rawajlanıwı ushın úlken áhmiyetke iye boldı.
Mexanikalıq qurılmalardı programmalastırıw ideyası birinshi márte 1804-jılı oyılg’an tesikleri bar qag’az lentalar járdeminde Jakkardtıń tigiw stanogında qollanıldı. Bul tájiriybe ámellerdi orınlawdıń programmalıq basqarılıwına júdá jaqın kelgen basqısh boldı.
Programma menen basqarılatug’ın esaplaw mashinasın jaratıw inglis ilimpazı Ch.Bebbidj tárepinen, onıń analitikalıq mashinasında usınılg’an. Biraq, oylap tabıwshı tárepinen bul analitikalıq mashina onıń ómiri dawamında tolıq islenbedi. Solay bolsa da, analitikalıq mashinada ámelge asırılg’an, informaciyalardı komandalarg’a hám mag’lıwmatlarg’a ajıratıw principi keyingi waqıtları óziniń qollanılıwına iye boldı.
Charlz Bebbidjdiń komandalardı hám mag’lıwmatlardı ajıratıp qaraw haqqındag’ı ideyası esaplaw texnikasınıń keyingi rawajlanıwı ushın júdá paydalı boldı. XX ásirde bul ideya Djon fon Neymannıń principlerinde rawajlandı. Búgingi kúnde esaplaw texnikasında programmalardı hám mag’lıwmatlardı ajıratıw principi úlken áhmiyetke iye. Ol zamanagóy kompyuterlerdiń arxitekturasın islep shıg’ıwda hám kompyuterler ushın programmalar jaratıwda esapqa alınadı.
Esaplaw texnikasınıń rawajlanıwında 1966-jılı V.Leybnic tárepinen usınılg’an, qálegen sandı ekilik cifrlardıń járdeminde ańlatıw múmkinshiligi hám Djordj Bul tárepinen kiritilgen bazı bir logikalıq algebranıń ámelleri de úlken áhmiyetke iye boldı.
1946-jılı AQSh tıń Pensilvaniya universitetiniń ilimpazları D.Mouchli hám D.Ekkerttiń basshılıg’ında ENIAK dep atalg’an mashina jaratılg’an. Bul dúnyadag’ı eń birinshi elektronlı esaplaw mashinası dep esaplanadı. ENIAK mashinasınıń awırlıg’ı 30 tonna, 150 kvadrat metr orındı iyelegen hám 18 mıń dana elektronlı lampalarg’a iye bolg’an hám de sekundına 5000 ámeldi orınlag’an. Elektronlı lampalarg’a tiykarlang’an mashinanalar birinshi áwlad elektronlı esaplaw mashinaları bolıp esaplanadı. Olarg’a ENIAK, EDVAK, EDSAK, SEAK, UNIVAK mashinaları, G’MA ellerinde bolsa МЭСМ, БЭСМ-1, БЭСМ-2, СТРЕЛА, МИНСК, УРАЛ hám basqalar kiredi.
1955-jıllardan baslap ekinshi áwlad EEM leri jaratıla basladı. Olarda bazalıq element sıpatında elektronlı lampalar ornına yarım ótkizgishli tranzistorlar qollanıldı. Bul EEM lerdiń ólshemleriniń kishireyiwine, elektr energiyanı sarplawın ádewir azaytıwg’a hám islew tezliginiń sekundına bir neshe on mıń ámelge shekem asırılıwına alıp keldi. Sol waqıtlardan baslap programmalastırıw tilleri isletile basladı.
1960-jıllardıń aqırlarına kelip tranzistorlardıń ornına integral sxemalardan keń kólemde paydalanıldı. Integral sxema - bul onsha úlken bolmag’an yarım ótkizgishli kristallardan ibarat bolıp, og’an bir neshe júz, hátte mıńlag’an tranzistorlar biriktirildi. Integral sxemalarg’a tiykarlang’an esaplaw mashinaları – EEM niń úshinshi áwladın quradı. Bul EEM ler yadınıń úlkenligi hám esaplaw tezliginiń joqarılıg’ı menen ajıralıp turdı.
Úlken integrallıq sxemalardıń payda bolıwı 70-jıllarda tórtinshi áwlad EEM lerdiń payda bolıwına alıp keldi. Bunda sanlı informaciyalardı qayta isleytug’ın programma tiykarında basqarılatug’ın qurılmalar – mikroprocessorlar jaratıldı. Mikroelektronikanıń bunday jetiskenlikleri tiykarında elektronlı esaplaw mashinalarınıń kólemi hám islew tezlikleriniń úlken ózgerislerine alıp keldi. Nátiyjede, óndiristiń hám xalıq xojalıg’ınıń hár qıylı tarawlarında qollanılıwı múmkin bolg’an jeke elektronlı esaplaw mashinaları – jeke kompyuterler jaratıldı.
1981-jıldan baslap IBM firması óziniń jeke kompyuterlerin islep shıg’ara basladı. Bul kompyuterlerde Intel firmasınıń mikroprocessorlarınan paydalanıldı. IBM firması jeke kompyuterlerdiń múmkinshiliklerin basqıshpa-basqısh asırıp bardı hám seriyalıq túrde islep shıg’arıwdı jolg’a qoydı. Mikroprocessorlar, basqa da kompyuter islep shıg’arıwshı firmalardıń jeke kompyuterlerinde óziniń keń túrde qollanılıwına iye boldı.
Jeke kompyuterler sońg’ı 20 jıllıq dawamında júdá kúshli rawajlandı. Olardıń islep shıg’arılıwında hám qollanılıwında sezilerli dárejede alg’a ilgerilewler gúzetildi. Ásirese, 1995-jıllardan soń Internet tarmag’ınıń tez pát penen rawajlanıwınan keyin jeke kompyuterlerdiń júdá keń taralıwı júz berdi.