O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti 5320400- «Ximiyalıq texnologiya»

SHIYKI ZAT HA’M TAYAR O’NIMNIN’ FIZIKA-XIMIYALIQ QA’SIYETLERI

Tayar o’nim eritpe bo’liminde esaplanadi.

Kaltsiynatsiyalang’an soda islep shig’ariwda nomakob tazalanadi.

Tazalang’an nomakob rayondag’i talaplarina qanaatlandiriw kerek.

NaCl, Hg en’ kemi 100

Ca²⁺, mg/dm³ en’ kobi 10

Mg. mg/dm³ en’ ko’bi 5

Erimeytug’in bo’limlerde , md/m³ en’ ko’bi 40

Temperatura ⁰C 35-40

Tazalang’an nomokobtin’ qollaniliwi:

• 
  Kaltsiynatsiyalang’an soda islep shig’ariwda
  
• 
  Stantsiyada qollanilatug’in ha’m texnik suw tayarlawda
  
• 
  Elektroliz jaylasiwi (korpus 4.393).
  

Qosimsha materiallar

1	2	3	4
1.Kaltsiynatsiya-lang’an soda eritpesi	Kaltsiynatsiya bo’liminde texnologik reglament	1.NaCl % 2.Na2CO3 Hg 3.H2O3 % 4.Temperatura ^0C 5.Tig’izlig’i kg m^3	0 50,00 85,48 55 1150,78
2.Ha’k su’ti eritpesi	Ha’k bo’liminde texnologik reglament	1.NaCl Hg 2.Na2SO4 Hg 3.CaCO3 Hg 4.Ca(OH)2 Hg 5.H2O X 6.Erimeytug’in bo’lim 7.Hg(OH)2 X 8.Temperatura ^0C 9.Tig’izlig’i kgm3	99,07 0,74 1,21 49,94 67,33 0,03 0,11 0,11 50 0,03
3.Qayta aylaniwshi suw	Distipliyatsiya ha’m absorptsiya bo’liminde texnologik reglament	1.NaCl Hg 2.Na2CO3 Hg 3.H2O3 % 4.Temperatura ^0C 5.Tig’izlig’i kg m^3	0,01 1,42 17,48 992,25

1	2	3	Joqari sort	Birinshi sort	Ekinshi sort
4.Poliakril-amid texnikaliq bahasi "Ammiakli" (promotor) (R.A.M.)	ТУ Уз 6,1 64-97	1.Tiykarg’i aralaspanin’ massa u’lesi en’ kemi % 2.Kinematik jag’dayi eritpedegi poliakrilamidtin’ massa u’lesi 0,25%. Eritpede NaCl massa u’lesi 3% 30^0C HM^2C en’ kemi. 3.Oksidte M jiberiw tezligi MM/C en’ kemi. 4.Monometrler massa u’lesi 1% Tiykarg’i aralaspa en’ ko’bi	6 4,6 0,004 0,025	6 3,0 0,004 0,023	6 8,2 0,004 0,025

Tiykarg’i shiyki zat ha’m yarim tayar o’nimge xarakteristika.

Shiyki zat ha’m tayar o’nimlerdin’ izg’arlaniwi

Shiyki zat tayar-lawda reglament yamasa metodi-kanin’ ma’mleketlik standarti boyinsha texnologik jag’dayi

Kerekli tekseriw ko’rsetpeleri

Ruxsat etilgen jag’daylarda reglament ko’rsetkishi

Kiriwshi shiyki zat

Qatti duz (NaCl)

Duz eriwshi barsakelmes

NaCl % en’ kemi Ca^14% en’ kemi Mg^04 % en’ ko’bi SO4^2-% en’ ko’bi Basqa aralaspalar % en’ ko’bi fraktsiya (kemi 10mm) % en’ ko’bi

0,8 0,3 0,2 0,65 0,85 15

Qatti shig’indilar

Bo'limde shig’in-dilar	Trans-portliq shiyshe saqla-natug’in orin	Shigin-dilar mug’dari kg/sutka	Da’wirlik ornala siw	Qatti ha’m suyiq shig’indilar xarakte-ristikasi Ximiyaliq Fizikaliq Prime- Qurami % ko’setpe zoniya
Shlam filtr Pristten Kop 20104	B shlam 200 t VaO	2409168	Da’wirlik	NaCl -14,33 NaCO3 - 0,04 Na2SO4 - 0,13 CaCO5 - 31,05 H2O - 40,5 % HO - 41,43 Mg(OH)2 -8,96

Kaltsiyanattsiyalang’an soda neft-gaz sanaatinda, nefti qayta islew sanattinda ha’m sintetik may kislotalar islep shig’ariwda, sintetik suw o’nimler islep shig’ariwda, onnan tisqari nefti qayta islewde paydalanadi. Neft ku’kinlerin burg’ilawda olardin’ ilayli aralapasina kaltsiyanatsiyalang’an soda qosiladi.

Jilliq energiyasi sanattinda suwdi jumsatiw ushin qollaniladi. 1 tonna sabin islep shig’ariw ushin 400-700 kg mayli kislota, 1 tonna juwiwshi ku’kin ushin sintetik mayli kislotalar sarpe 100-250 kgdi quaydi. Aziq-awqat kislotalarin aliw ushin sulfanol, silfanat ha’m azoliyat zatlari kerek boladi. Bunday zatlardi aliw ushin kaltsinatsiyalang’an soda kerek. Sarpe 560 kgdi quraydi. Du’nya ju’zinin’ 52% kaltsinatsiyalang’an sodasi shiysha sanaatina, 9% juwiu’shi zatlarg’a, 17%-ximiya sanaatina, 22%-basqa tu’rdegi tutiniwshilarg’a tuwri keledi. Biraq shiyshe sanaati ma’mleketimizdin’ islep shig’ariw quwatin asirmaqshi. Og’an tiykarg’i ba’skeles bolg’an basqa tu’rdegi idis o’nimleri (karonli, metall idislar) bolip turiladi. Sonin’ ushin sodanin’ narxin qansha to’men bolsa sonsha paydali boladi.

Islep shig’arilip atirg’an o’nimnin’ xarakteristikasi. Tayar o’nim bull so’ndiriw bo’liminen shiqqan ha’k su’ti (kaltsiy gidroksidinin’ suwdag’i eritpesi).

-qurami SaO 150ч160 nd.

-qurami SaO 50 nd (ku’shsiz ha’k)_.

Ha’k su’tinin’ fizik-xiimiyaliq qa’siyetleri: Haq su’ti bull-kulren’, aq suyiqliq. Kaltsiy gidroksid suwda kem eriydi. Temperatura ko’teriliwi menen oin’ eriwi ja’nede kemeyedi. Ha’k su’tinin’ suwdag’i eritpesi endekatorg’a siltili ta’sir qiladi.

Kaltsiy gidroksidinin’ ku’shli Sa(ON)₂ belgisi: bull eritpe uglerod oksidi gazi menen ta’sirlesiwi na’tiyjesinde hawada ku’lren’ tu’ske kiredi ha’m suwda jaman eriytug’in kaltsiy karbonatin payda etedi.

Ximiyaliq formulasi SaSo₃

Molekulyar massasi 100 g.

25⁰S suwdag’i eriwshen’ligi 100 g.

100⁰S suwdag’i eriwshen’ligi 100 g.

Ha’k su’ti eritpesinin’ tig’izlig’i (SaO 50 n d) kg/m^z.

O’zbekstanda Qon’irat soda zavodi Barsakelmes jerindegi as duzi ma’kaninin’ paydalaniladi. Barsakelmes ma’kanindag’i as duzinin’ zarasindag’i 131 mln tonnan quraydi. As duzinin’ kontsentratsiyasi (NaCl 96,32%) sipatli bo’limi-1,08 metrdi quraydi.

200 jil du’nida kaltsinatsiyalang’an soda islep shig’ariw quyaati 40 mln tonnag’a asdi. Bul ko’rsetkish jil sayin asdi 1980-jilg’a bul ko’rsetkish qarag’anda 40; asdi.

Kaltsinatsiyalang’an soda sanaatinin’ tu’rli qa’nigelerinde ken’ qollaniladi, olardan ximiya sanaatinda, jen’il sanaatda, shiyshe sanaatinda, shan’li metallurgiyada, sintetik juwiqshi zatlar islep shig’ariwda, neft’ ximiya sanaatinda, tsellyuza qag’az sanaatinda qara metalluriya sanaatinda, suw ha’m nomokovni tazalawda ken’ qollaniladi.

Ximiya sanaatinda onnan ximiyaliq usilda kaustik soda aliw ushin paydalaniladi. Onnan tisqari gidrokarbonat natriy (ishimlik sodasi) juwiwshi zatlar, xromli sulfatli, sulfatli, sulfatli, ftorid, nitrit ha’m natriy nitrat birikpelerin aliwda paydalaniladi. Shiyshe sanaatda kaltsinatsiyalang’akn sodadan shiyshe islep shig’ariwda, lampalar ushin shiyshe, silikat aliwda, sopal aliwda, shiysheli idislar islep shig’ariwda ximiyaliq shidamli ha’m jilliqqa shidamli, ishimlik idisin islep shig’ariwda paydalanadi.

Tsellilyuza qag’az sanaatinda onnan paygament islep shig’ariwda, karton ha’m qag’azlardi jelimlew ushin qollaniladi.

Ammiak – NH₃ molekulyar awirlig’i 17ge ten’ normal sharayatta ren’siz, o’tkir buwiwshan’ iyisli h’a’m ashshi da’mli, ko’z qarashig’ina jalliqlaniwshan’ ta’sir etiwshi gaz.
Onin’ fizikaliq-ximiyaliq qa’siyetleri; suyiq ammiakti T_qaynaw=293;6K, T_eriw-195,2K, T_kritik-40; 5,4K, r_kretik=10,7878 MPa; V_mol,ko’lem=22,081l. (273K h’a’m 0,1013 MPa basimda); r_tig’izliq=0,77g 1 sm³ (273K h’a’m 0,1013 Mpa) suyiqliq ammiakti puwlaniw issilig’i (temperatura asiwi menen kemeyedi).

1)₂₂₃=415 Kj/kg; 1)₂₇₃=1260kj/kg 1)₃₂₃=1056kj/kg 1 litr suwda 750l ammiak eriydi. A’piwayi sharayatta ammiak ju’da’ turg’in bolip 1400K h’a’m onnanda joqarida sezilerli da’rejede ammiak tarqaladi.

2NH₃=N₂+3H₂+Q

Bul tarqaliw katalizator qatnasinda 570Kde bariwi mu’mkin. Ammiaktin’ reaktsiyag’a kirisiw qa’bileti almasiwi h’a’m oksidleniwi mu’mkin.

4NH₃+5O₂=4NO+6H₂O+Q

NH₃+HNO₃=NH₄NO₃+Q

Ha’k su’ti Sa(OH)₂- cuwda jaman eriydi, temperatura qansha joqarilag’an sayin onin’ eriwshen’ligi kemeyedi. 0⁰S da 100% eriydi.

Ha’k su’ti suspenziya jag’dayinda ammiakti ammoniy xloridinan regeneratsiya qiliw ushin qollaniladi.

Ca(OH)₂+2NH₄Cl₂+2NH₃+2H₂O+13,1nDj

Ca(OH)₂ jumsaliwi na’tiyjesinde qatti taza eritpege o’te baslaydi. Na’tiyjede ammoniy xlorid tarqaliw tezligi Ca(OH)₂ nin’ eriw tezligine baylanisli bolip qaladi.

O’z na’wbetinde tezlik to’mendegi gidrodenamik sharayatlarg’a baylanisli boladi; aralastiriw intensivligi, fazalar kontakttin’ beti, Ca(OH)₂ nin’ disperslik da’rejesi; Ca(OH)₂ nin’ disperslik da’rejesinin’ o’siwi menen NH₄Cl din’ tarqaliw tezligi asadi. Sebebi Ca(OH)₂ nin’ ko’p bo’limi erigen jag’dayda boladi. Bunnan tisqari joqari dispersli suspenziya qiyin qatlamlarg’a bo’linedi h’a’m oni trubalar arqali transportirovka qiliw jen’illesedi.

Suspenziyanin’ disperslik darejesi CaO nin’ suw menen reaktsiyag’a kirisiwi menen Ca(OH)₂ nin’ disperslik da’rejesi asip baradi.

Reaktsiyag’a kirisip atirg’an suwdin’ tezligi Ca(OH)₂ dispersli da’rejesi asip baradi. Soda zavodlarinda suw 60-80⁰S temperatura menen beriledi. Berilip atirg’an suwdin’ mug’dari reaktsiya tezligine ta’sir qiladi h’a’m bunin’ na’tiyjesinde suspenziyanin’ dispreslik da’rejesine ta’sir ko’rsetiledi. Egerde 100%li Ca(OH)₂ aliniwina tiyisli mug’darda suw berilse 2-3 ma’rte artiqsha berilgen suw menen Ca(OH)₂ eritpesine qatnasta payda bolg’an sodanin’ disperslik da’rejesi to’men boliwi gu’zetiledi. Sebebi suw ko’p mug’darda berilgende reaktsiya tezligi joqari 100%li Ca(OH)₂ nin’ dispersligi kem bolg’ani ushin oni distillyatsiya protsessinde qollap bolmaydi. Bunnan tisqari 100%li Ca(OH)₂ de h’a’r qiyli qosimshalar bar transportirovka h’a’m dizirovka qiliw qiyinshiliqqa iye soda zavodlarinda ilaji barinsha Ca(OH)₂ nin’ kontsentratsiyasin joqari qilip tayarlaydi. Biraq supenziyanin’ kontsentratsiyasi onin’ jabisqaqlig’i menen shegeralang’an. Temperaturanin’ asiwi menen suspenziyanin’ jabisqaqlig’i kemeyip baradi. Sonin’ ushin reaktsiya joqari temperaturada o’tkerilse, joqari dispersli Ca(OH)₂ aliniwi mu’mkin.