O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti 5320400- «Ximiyalıq texnologiya»

ISLEP SHIG’ARIW PROTSESSININ’ TEORIYALIQ TIYKARLARI

O’zbekstanda Qon’irat soda zavodi Barsa kelmes ornindag’i as duzi makaninan paydalaniladi. Barsa kelmes makanindag’i as duzinin’ zapasi 131 mln t payda qiladi. As duzinin’ kontsentratsiyasi ( kontsentratsiyasi (NaCl 96,971) sulfatli bo’lim 1,08 metrdi payda qiladi.

2000-jil du’nyadag’i kaltsinatsiyalang’an islep shig’ariw quwati 40mln tonnag’a asti. 1980-jili bul ko’rsetkishke qatnasta 40%ke asti.

Kaltsinatsiyalang’an soda sanaattin’ tu’rli tarawlarinda ken’ qollaniladi, olardan- ximiya sanaatinda, Kara metallurgiyada sintetik juwiwshi qurilmalar islep shig’ariwda suw h’a’m namakobti tazalawda ken’ qollaniladi. Ximiya sanaatinda onnan ximiyaliq usilda kauchik soda aliw ushin paydalaniladi.

Onnan tiqari gidrokarbonat natriy (ishimlik soda) juwiwshi qurilmalar, xromli, sulfidli-sulfitli, sulfatli, xlorid nitrit h’a’m natriy nitrat, nitrat birikpelerin aliwda paydalaniladi.

Shiyshe sanaatinda kaltsinatsiyalang’an sodadan shesha islep shig’ariwda shiraqlar ushin shiyshe silikat aliwda, shinni aliwda,shiyshali idislar islep shig’ariwda, ximiyaliq shidamli h’a’m issiliqqa shidamli ishimlik idislarin islep shig’ariwda paydalaniladi, basqa tu’rdegi idis o’nimlerin (kortonli metall idislar h’a’m basqalar) bolip turadi. Sonin’ ushin sodanin’ summasi qansha to’men bolsa, sonsha paydali boladi.

Islep shin’ariwshi o’nimlerdin’ ko’rsetkishleri. Ximiyaliq formulasi NaHCO₃ natriy biokarbonat to’mendegi ko’rsetkishlerge iye.

Natriy xlorid NaCl…………………… 0,34

Suw H₂O……………………. 17,0

Natriy bikarbonat………………………78,19

Natriy karbonat…………………………0,5

Ammoniy karbonat ……………………..3,98

O’nim aliw temperaturasi ………………37⁰S

Tig’izlig’i………………………………750k/m³

Natriy bikarbonat quramindag’i suwdin’ mug’dari o’nim ko’rinisi h’a’m o’lshemine baylanisli talap qiling’an norma boyinsha bikarbonattin’ ko’rinisi basqa siyaqli bolip suspenziyadan jaqsi juwiladi.

Onin’ o’lshemi 80-90mkm ig’allig’i 14-17% boladi. Mayda ko’rinistegi kristallar o’zinde ig’alliqti ko’p saqlap qaladi. Suspenziyadan juwilg’anda juwiwshi suw menen qosilip ag’ip ketedi. Soda islep shig’ariwda ammiak HCO^-₃ ionlarin NH₄, HCO₃ h’a’m xlor ionlarin NH₄Cl zatlar ko’rinisinde baylanisadi.

NaCl+NH4HCO₃ NaHCO₃+NH₄Cl

Ammiak tayar o’nimnin’ quramina kirmeydi h’a’m xlorid ammoniydan regeneratsiya bolg’annan keyin qayta ammoniylew protsessine qaytariladi. Ammiaktin’ tiykarg’i bo’limi ( 460kg/t sodag’a) distillyattsiya bo’liminen keledi. Ammiaktin’ qalg’an bo’limi (75kg/t) karbonitsaiya bo’limi h’a’m 4kg/t barabanli vakkum-filtr h’awasi menen keledi. Bular quraminda ammiaktan tisqari uglerod dioksid h’a’m suw puwlari aniq .

Misali: Distillyatsiya gazleri menen 1 t sodag’a 260kg CO₂ h’a’m 140kg suw puwlari kelip tu’sedi. Karbonizatsiya gazleri menen 70kg SO₂ h’a’m 40kg suw puwlari kelip tu’sedi. Ammiak suwda issiliq ajiratip shig’iw menen eriydi.

NH₃+H₂O NH₄OH+35,2kDj

Gidratlang’an h’a’m gidratlanbag’an ammiaklar arasinda ten’-salmaqliliq ornatiladi. Gaz onin’ absorbtsiya tezligi kem bolip, suyiqliq plёnka qarsilig’i menen aniqlanadi. CO₂ gaz jutiliwi ammiak bar bolg’anda qaytimli ximiyaliq reaktsiya menen quramalasadi.

Bunnan tisqari ammiak bar bolg’anda SO₂nin’ ten’-salmaqliq basimi kemeyedi.

Ammiak h’a’m uglerod dioksidlerden tisqari absorbtsiyag’a suw puwinin’ ten’-salmaqliq basimi A.G.Belopolskiy ten’lemesi boyinsha aniqlaw mu’mkin.

(1-0,82[NaCl]-1,5[NH₃]+[CO₂])

Bul jerde r_o-taza suw u’stindegi suw puwlardin’ basimi; [NaCl], [NH₃],[CO₂]-tiyisli kompanentlerdin’ kontsentratsiyalari. Bul o’z na’wbetinde NaCl kontsentratsiyasin ko’p kemeyttirmeslik h’a’m absorberge issiliq ju’klemeni kemeytiw ushin gazler adsorbergen buziliwdan aldin suwitqishda suwitiladi. Biraq temperatura 55⁰S da az bolg’an jag’dayda NH₃, CO₂, h’a’m H₂Olar reaktsiyag’a kirisip qatti duzlar payda payda etiwleri mu’mkin.

NH₃+H₂O_S NH₄OH

Ekinshi ta’repten erigen gidratlanbag’an uglerod dioksid gidratlanbag’an erigen ammiak penen reaktsiyag’a kirisedi.

CO₂+2NH₃ NH₂COONH₄

Bul reaktsiya to’mendegi basqish arqali a’melge asiriladi.

NH₃+CO₂ NH₂COO+H

NH₃+H⁺ NH⁺₄

Payda bolg’an ammoniy karbonat gidrolizge ushiraydi.

NH₂COONH₄+H₂O NH₄HCO₃+NH₃

Ammoniylaw protsessinde gaz fazadag’i ammiaktin’ ten’-salmaqliliq basimi to’mendegi Turxannin’ ten’lemesi boyinsha aniqlaw mu’mkin.

hg = -1750/T+nlg *N+C

Bul jerde N-titrlenip atirg’an ammiaktin’ kontsentratsiyasi, T-temperaturasi. KP h’a’m S- eritpedegi SO₂nin’ mug’darina baylanisli koeffitsentler.

Rassol menen NH₃ h’a’m SO₂ gazleri jutiliwi quramali sarbtsion protsessler qatarinda turadi.

Ammiak jaqsi eriytug’in gaz onin’ absorvtsiya tezligi joqari bolip gazli plёnka diffiezlan qarsilig’i menen aniqlanadi.