O`zbekstan respublikasi joqari ha`m orta arnawli biLİm miNİSTİRLİGİ

3. Materiallıq emes aktivlerdi  esapta sa`wlelendiriw usılları ha`m olardı 

jetilistiriw 

---

 

42 

Tarmaq  ka`rxanalarındag`ı  xojalıq  qatnasıqların  materiallıq  juwapker 

shaxslardag`ı  bahalıqların  sonday-aq  basqa  yuridikalıq  shaxslar  menen  alıp 

barılatug`ın  esap  kitaplardı  esapqa  alıw  ha`m  analizlewdi  ta`miyinlew  ushın 

buxgalteriya  hu`jjetlerinen  ken`  paydalanıladı.  Ekonomikalıq  a`debiyatlarda 

ekonomist alımlar ta`repinen buxgalteriya hu`jjetleri ha`m hu`jjetlestiriw haqqında 

tu`rli pikirler bildirilgen. 

Solardan prof: M.Ostanaqulov «Buxgalteriya esabında hu`jjet dep haqıyqıy 

tiykarg`a iye bolg`an ma`lim rekvizitli is qag`azg`a aytıladı» dep ta`ripleydi. 

M.Umarova  ta`repinen  bolsa  to`mendegi  pikir  bildirilgen  «Hu`jjetlestiriw 

bul ka`rxana xojalıq xızmetin baqlap barıw esapqa alınatug`ın xojalıq qatnasıqların 

baqlaw  ha`m  sa`wlelendiriwdin`  tiykarg`ı  usılı  bolıp  tabıladı».  A.Karimov  ha`m 

A.İbragimov  ta`repinen  to`mendegi  pikirler  bildiriledi.  «Buxgalteriya  esabında 

za`ru`rli  a`xmiyetke  iye  bolıp  ha`r  qanday  payda  bolg`an  xojalıq  aylanısı 

hu`jjetlerde  ra`smiylestiriliwi  kerek.  Hu`jjetsiz  buxgalteriya  esabında  jazıwlar 

a`melge  asırılmaydı.  Ol  yuridikalıq  tiykarg`a  iye  bolıp  ka`rxana  xızmetine  baha 

beriwde buxgalteriya esabı mag`lıwmatlarının` isenimliligin ta`miyinleydi».  

Buxgalteriya  esabı  sistemasındag`ı  yag`nıy  ob`ekt  materiallıq  emes 

aktivlerdin`  da`slepki  esabın  sho`lkemlestiriw,  ka`rxananın`  finans  xojalıq 

xızmetlerinde buxgalteriya esabı islerin tuwrı alıp barıw qa`rejetlerdi o`zine tu`ser 

bahasına  yaki  da`wir  qa`rejetlerine  qosıw  finanslıq  na`tiyjelerden  anıqlaw 

mu`mkinshiligin beredi. 

Xojalıq  ju`ritiwshi  sub`ektler  ta`repinen  dizimge  alıp  atırg`an  hu`jjetlerde 

materiallıq emes aktivlerdin` o`zine ta`n qa`siyetlerin esapqa alıp materiallıq emes 

aktivlerdin`  kelip  tu`siwi,  shıg`ıp  ketiwi  xarakteristikası,  paydalı  xızmet  etiw 

mu`ddetleri,  da`slepki  qunı,  amortizatsiya  normativleri  uqsag`an  za`ru`rli 

rekvizitlerdi  o`z  ishine  alıwı  kerek.  Materiallıq  emes  aktivlerdi  hu`jjetlestiriw 

belgili  qa`siyetlerge  iye.  Usı  qa`siyetler  materiallıq  emes  aktivlerdin`  baslang`ısh 

esabın tuwrı sho`lkemlestiriwge mu`mkinshilikler beredi. 

---

 

43 

Materiallıq  emes  aktivler  quramına  kiriwshi  patentlerdi  hu`jjetlestiriwde 

litsenziya sha`rtnamasın itibarg`a alıw lazım. 

Usı  hu`jjet  patent  mekemelerinde  dizimge  alıng`an  bolıwı  lazım.  Ta`biyiy 

resurslarg`a  bolg`an  (jer,  suw,  geologiya)  huqıqların  satıp  alıw  yuridikalıq  ha`m 

fizikalıq shaxslar menen du`zilgen sha`rtnamalar tiykarında belgilenedi. Sonday-aq 

ayırım  materiallıq  emes  aktivler  de  bar  olar  ka`rxana  xızmetinde  za`ru`r  rol` 

oynaydı. Mısalı ashılmag`an informatsiyalar ha`m olardın` qorg`alıwı. 

Ka`rxana  ha`m  firmalarda  materiallıq  emes  aktivler  ha`reketin  esapqa  alıw 

olardın` arnawlı esap betlerinde ju`ritiliwi kerek. Sebebi keyingi jıllarda avtomobil 

islep  shıg`arıw  ka`rxanalarında  materiallıq  emes  aktivlerdin`  salmag`ı  sezilerli 

da`rejede  alıp  barmaqta.  Bul  o`z  na`wbetinde  buxgalteriya  esabı  aldına 

hu`jjetlestiriw  protsesslerin  tuwrı  ha`m  anıq  sho`lkemlestiriw  ha`mde 

rawajlandırıwdı talap etpekte. 

Materiallıq  emes  aktivlerdin`  da`slepki  ha`m  juwmaq  esabı  ekonomikalıq 

a`debiyatlarda tolıq berilgen ilimiy ta`jiriybe protsessinde tarawlıq ka`rxanalarında 

materiallıq  emes  aktivler  boyınsha  da`slepki  esabın  sho`lkemlestiriwde  olardı 

ko`rsetiwshi  taza  hu`jjet  tu`rlerin  islep  shıg`ıw  ha`m  onı  a`meliyatqa  payda  etiw 

kerek  boladı.  Materiallıq  emes  aktivlerdi  kirimge  alıw  ushın  to`mendegi 

hu`jjetlerdi qollaw maqsetke muwapıq dep esaplaymız.