O`zbekstan respublikasi joqari ha`m orta arnawli biLİm miNİSTİRLİGİ

Analizlenip atırg`an tan`lap alıwdın` ulıwma statistika xarakteristikası  

№ 

Ko`rsetkish atı  

Ortasha 

Mediana 

Standart shetke 

---

 

37 

shıg`ıw 

1 

Aktivlerdin` bazar bahası (mln. swm)  

103 244 

24 864 

16 130 

2 

Aktsiyalardın` bazar bahası 

0,000259 

0,0000192 

0,00077 

3 

Materiallıq  aktivlerdin`  fundamental  bahası 

(mln. swm)  

77 193 

22 792 

11 753 

4 

Materiallıq  emes  aktivlerdin`  fundamental 

bahası (mln. swm)  

2 374 

-925 

7 044 

 

2. Materiallıq emes aktivlerge amortizatsiya esaplaw usılların jetilistiriw 

№7  –«Materiallıq  emes  aktivler»  atlı  BEMSına  muwapıq  materiallıq  emes 

aktivler bahası amortizatsiya esaplaw jolı menen qaplanadı.  

«Amortizatsiya – bul eskirip atırg`an mu`liklerdi satıp alıw menen baylanıslı 

qa`rejetlerdin`  bir  bo`legin  a`ste-aqırın  o`ndiris  yamasa  aylanıs  qa`rejetlerine 

o`tkeriliwin belgili qag`ıydalar boyınsha esapqa alıwdı a`melge asırıw».  

Materiallıq  emes  aktivlerden  paydalanıw  na`tiyjesinde  olar  da`slepki  qunı 

kemeyip  baradı.  Usı  qun  amortizatsiya  ajıratpası  arqalı  tovar  (jumıs,  xızmetler) 

o`zine tu`ser bahasına yamasa da`wir qa`rejetlerine alıp barıladı. 

Materiallıq  emes  aktivlerdi  toplang`an  tutınıw  qa`siyetleri  sarıplang`anda 

onın` balans qunı tiyisli summag`a kemeyedi. Bul bolsa materiallıq emes aktivinin` 

pu`tin  shegirilgen  halda  aktiv  qunın  qa`rejetke  barlıq  waqıtta  esaptan  o`shiriw 

esabına  a`melge  asırıladı.  Materiallıq  emes  aktivlerdin`  paydalılıq  xızmeti 

mu`ddeti  ma`lim  ta`rtipte  (ekspert  jolı  menen)  anıqlanadı.  Biraq  ol  tiyisli 

huqıqlardın` a`mel etiw mu`ddetinen asıp ketpewi kerek. 

Bizin`  pikirimizshe  olardın`  paydalılıq  xızmet  mu`ddeti  to`mendegilerdi 

itibarg`a alıp anıqlanad: 

  materiallıq emes aktivlerdin` ku`tilip atırg`an paydalanıw mu`ddeti; 

  materiallıq emes aktisler huqıqının` sheklengenligi. 

Materiallıq emes aktivler amortizatsiyası olardın` paydalanıw mu`ddetlerine 

baylanıslı. ―Materiallıq aktivler‖ dep atalg`an 7 sanlı buxgalteriya esabının` milliy 

standartında  materiallıq  emes  aktivlerdin`  paydalı  xızmeti  mu`ddetine 

to`omendegishe  ta`riplengen.  ―Sub`ekt  ta`repinen  aktivlerden  paydalanıw  ko`zde 

tutılg`an da`wir yaki xojalıq ju`ritiwshi sub`ekt usı aktivti isletilgen na`tiyjesinde 

alıwdı ko`zde tutıp atırg`an o`nim mug`darı bolıp esaplanadı‖. 

---

 

38 

Materiallıq  emes  aktivlerdin`  xızmet  mu`ddeti  ka`rxana  ushın  ta`biyiy 

xızmeti  mu`ddetinen  qısqa  bolıwı  mu`mkin.  Olardın`  paydalı  isletiliw  mu`ddetin 

belgilewde to`mendegi faktorlarg`a itibar beri za`ru`r boladı. 

- 

xojalıq  ju`ritiwshi  sub`ekt  ta`repinen  materiallıq  emes  aktivten 

paydalanıw mu`ddeti 

- 

islep  shıg`arıwda  da  o`zgertiriw  ha`m  jaqsılaw  na`tiyjesinde  yamasa 

materiallıq  emes  aktivler  tiykarında  islep  shıg`arılg`an  o`nim  (is  xızmet)  ge 

qarag`anda bazar talaplarının` o`zgeriwinin na`tiyjesinde texnikalıq jaqtan tozıwı. 

Materiallıq  emes  aktivten  paydalanıwdın`  huqıqıy  ha`m  paydalanıw 

mu`ddeti tamam bolıwı menen baylanıslı basqa sheklewler. Ha`r bir esabat da`wiri 

aqırında materiallıq emes aktivtin` paydalı xızmet mu`ddeti qaytadan qurılıwı ha`m 

eger  keleshekte  (prognozlar)  da`slepki  o`tken  ha`m  kelesi  da`wirler  ushın 

ko`beytiw yamasa kemeytiw lazım boladı. 

«Materiallıq  emes  aktivler»  atlı  38  san  buxgalteriya  esabı  xalıq  aralıq 

standartında  materiallıq  emes  aktivlerdin`  paydalı  xızmet  etiw  mu`ddetlerin  20 

jıldan  artıp  ketpesligi  aytıp  o`tilgen.  Usı  aktivlerdin`  paydalı  xızmet  etiw 

mu`ddetlerin belgilew boyınsha Amerikalıq ilimpazlar Nidlz B. Anderson H ha`m 

Kolduell  D.lar  to`mendegishe  pikirler  bildirgen:  «Paydalı  xızmet  mu`ddetin 

anıqlaw  mu`mkin  bolmag`an  usınday  materiallıq  emes  aktivler  de  bar.  Mısalı 

sawda    belgileri,  firma  bahası,  bul 40  jıl  dawamında  amortizatsiya  etilip  barılıwı 

kerek. 

Respublikada  usınday  mu`ddet  5  jıl  etip  belgilengen  ha`m  usı  mu`ddet 

ka`rxana xızmeti mu`ddetinen aspaydı. Biraq puqaralıq kodeksinde usı mu`ddettin` 

sheklenbegenligi  dizimge  alınıp  ka`rxana  xızmetine  baylanıslılıg`ı  ko`rsetip 

o`tilgen.  Materiallıq  emes  aktivlerdin`  xızmet  mu`ddetlerin  belgilewde  ju`zege 

kelgen mashqala sonnan ibarat. 

Professor  M.Twlaxwjaeva  materiallıq  emes  aktivlerge  amortizatsiyanı 

esaplaw  haqqındag`ı  pikirlerdi  to`mendegishe  aytıp  o`tedi.  «Materiallıq  emes 

qarjılardı ulıwma ka`rxananın` aktivleri dep esaplaytug`ın shuhrati sawda belgileri, 

---

 

39 

tovar markaları ha`m basqa materiallıq  emes aktivlerdin` qunı waqıt sarıplang`an 

qa`rejetler esabınan qollap quwatlap turıw degen. 

Sebebi  bir  ta`repte,  usı  aktivler  qunına  amortizatsiya  esaplanadı,  ekinshi 

ta`repten  kemeyip  baratırg`an  qunın  saqlap  turıw  ha`m  almastırıw  ushın  qa`rejet 

qılınadı dep esaplawshı ekonomiistler. 

Amortizatsiyalanatug`ın materiallıq emes aktivlerdin` qa`siyetleri tarawdın` 

o`zine  ta`n  ekenligi  ha`m  qosımsha  salıq  jen`illiklerin  beriw  za`ru`rligin  talap 

etedi.  

2.6 -keste