Озбекстан Республикасы Жокары хам орта арнаулы талим министрлиги Қаракалпак Мамлекетлик Университети

1.3. Turizm túsinigi, onıń túrleri hám mánisi
Frantsuz tilinen awdarmada turizm (frantsuzcha: tourisme, tour) (júriw, sayaxat) degen mánisti ańlatadı. Xalıq aralıq turizm sociallıq-ekonomikalıq hádiyse retinde mudami rawajlanip hám ​​jetilisip baratuǵın kóplegen tariyplerge iye. Kelin’, olardan ekewine toqtalamiz.
Ózbekstan Respublikasınıń 2019 jıl 16 apreldegi "Ózbekstanda turistik iskerlik tiykarları tuwrısında" gi nızamına muwapıq, " turizm" termini "fizikalıq shaxstıń ornıqlı jasaw jayınnan mámlekette (orında) dereklerden dáramat alıw menen baylanıslı iskerlik menen shuǵıllanbastán ketiwi (sayaxatı)" dep aytiladi. Waqtınsha qalıw".
Jáhán sayaxatshılıq shólkemi (JST) 1993 jılda BMT Statistika komissiyasınıń tariypinen paydalanadı: «turizm ózleriniń ádetiy ortalıǵınan sırtda bir qatar izbe-iz bir jıldan artıq waqıt dawamında sayaxat etken hám qalǵan adamlardıń iskerligin, dem alıw, isbilermenlik maqsetinde óz ishine aladı hám basqa maqsetler».
Turizm ishki hám xalıq aralıq túrlerge bólinedi.
Ishki turizm - bul belgili bir mámleket puqaralarina dem alıw, biliw máplerin qandırıw, sport penen shuǵıllanıw hám basqa sayaxatshılıq maqsetleri ushın sol mámlekettiń milliy shegaraları sheńberinde turaqli jasaw jayınan waqtınsha shıǵıp ketiwi.
Xalıq aralıq turizm - bul mámleket aymaǵında sırt ellik sayaxatshılarǵa turistik xızmetler hám turistik ónimlerdi usınıw hám hár qanday mámlekette turaqlı jasawshı adamlardıń sırt elge sayaxatları (shıǵıw turizmi) menen baylanıslı turistik kárxanalardıń sistemalı hám maqsetke muwapıq iskerligi bolıp tabıladı.
Ortasha barlıq xalıq aralıq sayaxatshılıq sayaxatlardıń shama menen 65% Evropada, shama menen 20% Amerikada hám shama menen 15% basqa regionlarda. Sońǵı payıtlarda ishki hám xalıq aralıq turizmnin’ jaqınlasıw tendentsiyası gúzetilip atır. Bul turistik keńsepazlardıń ápiwayılastirilg’anlig’i menen baylanıslı (mısalı, birlesken Evropada Shengen shártnaması). 1985 jıl iyun ayında Gollandiya, Belgiya, Germaniya, Frantsiya hám Lyuksemburg Shengen (Lyuksemburg) qalasında óz puqaraları ushın ulıwma shegaralarda pasport hám bajıxana qadaǵalawın basqıshpa-basqısh bıykarlaw tuwrısında pitim imzaladi. Ótken dáwirde basqa Evropa mámleketleri Shengen shártnamasına qosıwdı jáne onıń tekstine ózgertiwler hám túsindiriler kirgizildi: Evropa Birlespesiniń sırtqı shegaraları anıq hám anıq belgilep qoyılǵan, jámiyetlik qawipsizligin saqlaw hám bekkemlew maqsetinde Evropa Birlespesi shegaraların kesip ótiwdiń birden-bir konsullik qaǵıydaları, normaları hám tártipleri ornatildi. Birden-bir viza maydanı jaratılıwı menen Frantsiya, Germaniya, Ispaniya, Portugaliya, Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg, Avstriya, sonıń menen birge Italiya hám Gretsiyada sayaxatshılıq biznesiniń jaqtı keleshekleri ashıldı. Bul mámleketlerge alshaq regionlardan - Aziya-Tınısh okeanınan hám basqa orınlardan sayaxatshılıq sanınıń kóbeyiwi kútilip atır, Evropa Birlespesine sayaxatshılıq aǵımınıń keńeyiwinde sheshiwshi faktor pul hám sayaxat waqtın tejew bolıp tabıladı.
Shengen aymaǵına kiriwdiń jańa tártibi sayaxat baxasın talay ápiwayılastıradı hám azaytadı. Birden-bir viza zonası ishindegi Evropa ishindegi turizmg’a kelsek, bul mámleketler puqaraları ózlerine hesh qanday rásmiylik júklemesten erkin júriwleri múmkin hám Evropa aralıqların esapqa alǵan halda, qońsılas mámleketke hápte aqırı sayaxat jaqsı forma qaǵıydasına aylanadı. Aktiv turistik almasiniw tekǵana nátiyje, bálki integraciya processlerin tezlestiriw quralı bolıp tabıladı.
Turizm túrlerin ajıratıp kórsetiwge múmkinshilik jaratıwshı ózgeshelik retinde motivatsion faktorlardan paydalanıw múmkin. Bul halda tómendegiler ajratıladı: isbilermenlik turizmi, dem alıw ushın turizm, ekologiyalıq turizm, diniy turizm, oqıw turizmi hám xobbi turizmi.
Jumıs saparı, jasaw jayında dáramat keltirmesten, jumıs maqsetlerinde sayaxat qılıwdı óz ishine aladı. Turizmnin’ bul túrine kongresslar, kórgezbeler hám xalıq aralıq salonlarda, konferenciyalarda, ilimiy kongresslarda hám basqalarda qatnasıw kiredi. Jumıs saparı jumıs saparı, konfrenciya hám kórgezbe saparı hám xoshametlentiretuǵın sayaxat (firmalar óz xızmetkerlerin joqarı kórsetkishleri menen sıylıqlaytuǵın sayaxat) qa bólinedi. Jáhán sawda shólkeminiń maǵlıwmatlarına kóre, isbilermenlik turizmi eń paydalı dáramat turi bolıp tabıladı. Statistika sonı kórsetedi, búgingi kúnde dúnyadaǵı hár tórtinshi sayaxatshılıq sayaxatı isbilermenlik zárúrshiligi sebepli ámelge asırılıp atır. Hám isbilermen sayaxatshılar dúnya sayaxatshılıq aǵımınıń tek 20 -25 payızın qurasa da, olar turizm tarawı ulıwma tavar aylanbasınıń 60 procentine shekem tuwrı keledi.
Rawajlanǵan mámleketler ekonomikasında isbilermenlik turizmi rentabelligi boyınsha neft biznesi menen salıstırıladı. Kóplegen shtatlar kongress turizmini rawajlantıradı. Mısalı, Evropag’a barlıq xalıq aralıq forumdıń 56% tuwrı keledi; Qospa Shtatlarda hár bir kishi qalada konferenciya byurolari bar. Statistikalıq maǵlıwmatlarǵa kóre, isbilermenniń jumıs saparı qılıw ushın kúnlik qárejetleri ápiwayı turisttin’ ǵárejetlerinen ortasha úsh ese joqarı. Usınıń menen birge, basqa sayaxat túrlerinen ayrıqsha bolıp esaplanıw, ekonomikalıq páseńlew hám krizis dáwirinde isbilermenlik turizmi eń kem zálel kóredi, geyde bolsa onıń kólemin asıradı. Bunnan tısqarı, biznes turizm salasında tovar aylanbasınıń 1 milliard dollarǵa kóbeyiwi 100 mińnan aslam jumıs orınların jaratılıwma alıp keledi. Qospa Shtatlarda alıp barılǵan hár qıylı izertlewler nátiyjelerine kóre, isbilermen sayaxatshılarǵa xizmet kórsetiwden alınatuǵın dáramatlar ózleriniń dáramatlarınıń derlik yarımın aviakompaniyalarǵa, shama menen mıymanxanalarǵa alıp keledi. Dúnya boylap jumıs saparlarınıń kópshilik bólegin amerikalıqlar, keyin ispanlar hám italiyalıqlar quraydı.
Isbilermenlik turizmi uzaq waqıttan berli pútkil tsivilizatsiyalasqan dúnya tárepinen perspektivalı hám paydalı biznes retinde tán alınǵan. Kóp jıllar dawamında barlıq rawajlanǵan mámleketlerde isbilermenlik turizmi assotsiatsiyalari, qánigelestirilgen baspalar, oqıw orayları, biznestiń bul baǵdarı boyınsha kórgizbeler bar. Mısalı, 38 mámleketten kelgen 2000 aǵzası bolǵan Amerika isbilermen sayaxat awqamı aviakompaniyalardı, mıymanxanalardı, kruiz baǵdarların, tálim mákemelerin, konvensiya orayların, konsalting hám qamsızlandırıw kompaniyaların, turoperatorlardı hám transport kompaniyaların birlestiredi.
Dem alıw maqsetinde turizm marshrut (tariyxıy, materiallıq yamasa geografiyalıq dıqqatqa iye jaylardı zıyarat qılıw) hám salamatlandırıw (dem alıw yamasa kurortda emleniw menen salamatlandırıw saparı) g’a bólinedi. Emlew turistik programmaları waqtıniń yarımına jaqinı emlew hám dem alıw ilajlarına sarıplanıwına tiykarlanadı. Bunday turdin’ ádetiy dawam etiw waqti 24 kundi quraydı, bul basqa turizm túrlerine qaraǵanda talay uzaǵıraq. Salamatlandırıw, insan denesine tásir qılıw qurallarına qaray, ıqlım, balneo, teńiz, ılay terapiyası hám basqalarǵa bólinedi.
Dem alıstıń ayırım túrlerine ámel qılıw, sonıń menen birge, mámleketler boyınsha júdá parıq etedi. Bul jerde siz hátte milliy jeńillikler haqqında da sóylesiwińiz múmkin: kóplegen Britaniyalıqlar jıllı teńiz jaǵasında demalıstı tańlaydi, odan keyin Belgiya hám Germaniya puqaraları; qalalarda dem alıw tiykarınan yapon, ispan hám frantsuzlarni tartadı; túrli mámleketlerge sayaxat qılıwda Italiya hám Frantsiya xalqı demalısların ótkeriwdi jaqsı kóredi.
Ekologiyalıq turizm tábiyattıń barlıq túrlerin óz ishine aladı, ol jaǵdayda tiykarǵı itibar tábiyattı baqlaw hám tanıstırıw bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, ekoturizm degende átirap-ortalıqqa unamsız tásirin minimallastırıw, qáwipsizlik etiletuǵın tábiy aymaqlardı finanslıq támiynlewge járdem beriw hám jergilikli xalıq ushın dáramat dáreklerin jaratılıwina kózkóreki urınıw etilgen turizm formaları túsiniledi.
Jáhán sawda shólkeminiń esap-kitaplarına kóre, ekologiyalıq turizmnin’ jáhán turistik aǵımınıń ulıwma kólemindegi úlesi 2-4 protsentti quraydı. Biraq, ekoturizmnin’ ósiwi jılına 30% ke jtedi. Jáhán sayaxatshılıq shólkemi maǵlıwmatlarına kóre, ekologiyalıq turizm 2020 jılǵa shekem bolǵan dáwirde turizmni rawajlandırıwdıń bes tiykarǵı strategiyalıq baǵdarlarınan biri bolıp tabıladı.
Házirgi waqıtta ekoturizmnin’ úsh túri bar.
1. Ilimiy turizm. Sayaxatshılar tábiyattı úyreniwde qatnasadı, orınlarda gúzetiwler ótkerediler. Qustı tamasha qılıw sıyaqlı ilimiy turizm túrine qızıǵıwshılıq artıp barıp atır).
Qustı tamasha qılıw ushın dúnyadaǵı eń jaqsı regionlar:
• - Everglades subtropik batpaqları (AQSh);
• - Kosta-Rikaning tropik ormanları;
• - Galapagos atawları suwi (Ekvador);
• - Pantanal regioniniń batpaqlı ekosistemalari (Braziliya);
• - Batıs Estoniya arxipelagi atawları (Estoniya);
• - Ekstremadura regioniniń Orta Jer teńizi ormanları hám putaları (Ispaniya);
• - Ullı Rift oypatlıg’ı (Keniya);
• - Kakadu milliy baǵı (Avstraliya);
• - Antarktika yarım atawı (Antarktida).
• 2. Tábiyat tariyxına sayaxatlar. Bul átirapdaǵı tábiyat hám jergilikli mádeniyattı biliw menen baylanıslı sayaxatlar. Olar arnawlı úskenelestirilgen ekologiyalıq jollar boylap, kóbinese qorıq jerler hám milliy baǵlarda alıp barılatuǵın oqıw, ilimiy-kópshilikke arnalǵan hám tematikalıq ekskursiyalardin’ kombinatsiyası bolıp tabıladı.
• 3. Hádiyse turizm. Bul tábiyatdaǵı aktiv háreketler hám dem alıw usılları menen baylanıslı bolǵan barlıq sayaxatlardı birlestiredi, jańa sezimler, tásirler alıw, fizikalıq tayarlıqtı jaqsılaw hám sport nátiyjelerine erisiw maqsetinde. Buǵan turizmnin’ alpinizm, basına shıǵıw, speleoturizm, taw ha’m piyada turizmi, suw, tas hám shańǵı turizmi, at sportı hám sho'ng'in sıyaqlı túrleri kiredi. Bul ekoturizmnin’ eń tez ósetuǵın, paydalı, biraq qımbat túrine kiredi.
Turizmnin’ ulıwma jańa túri - kosmik turizmdi da hádiyse turizmi dep klassifikaciyalaw múmkin. Onıń rásmiy tuwılǵan kúni - 2001 jıl 28 aprel, dúnyada birinshi kosmik sayaxatshı bolǵan amerikalıq Dennis Tito bolǵan Baykonur kosmodromida kosmik kemesi ushirilg’an kún. Ótken dáwirde úsh kisi kosmik turizmnan paydalanǵan, sayaxat baxası 20 million dollardı quraydı.
Jáhán jámiyetshiligi tárepinen Rossiyanı resurslarǵa bay hám ekologiyalıq turizmni rawajlandırıw kózqarasınan perspektivalı mámleketlerden biri retinde qaralıp atır. JST Rossiya Federatsiyasida kirisiw turizminin’ rawajlanıwın boljaw etip, ekologiyalıq turizmni ush ústin turatuǵın jónelisler qatarına kirgizdi. Rossiyada ekologiyalıq jollar hám marshrutlar menen betke jaqın qorıq jerler bar.
Sport turizmi sport ilajlarında qatnasıwdı óz ishine aladı. Sport túrleri, sayaxat maqsetine qaray, eki túrge bólinedi: aktiv hám passiv. Birinshi halda, tiykar hár qanday sport túri menen shuǵıllanadı, ekinshiden - sportqa qızıǵıwshılıq, mısalı, jarıslarǵa keliw.
Diniy turizmg’a zıyarat, diniy estelikler yamasa dinge sıyınıw tariyxı menen tanısıw ushın bilimlendiriw sayaxatlar, diniy basshılar hám diniy ulamalardıń ilimiy sayaxatları kiredi. Hár jılı dúnyada 200 millionnan zıyat kisi haj zıyaratına baradılar, sonnan 150 millionǵa jaqinı nasroniyler, 20 -30 millionı hinduler, 40 millionǵa jaqın buddistlari, musulmanları hám basqalar. Quddus dúnyadaǵı diniy oraylar arasında bólek orın tutadı - úsh kisiniń tárepdarları ushın múqaddes jay, dinlerden: evreylik, nasroniylik hám islam.
Bir waqtıniń ózinde kóplegen zıyaratgohlarga sıyınıwıńız múmkin bolǵan xristian ziyaratshılarınıń eń úlken orayı Rim bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, pravoslav dúnyasınıń eń ullı zıyarat ornılarınan biri bul múqaddes Afon tog'i (Gretsiya). Katolik shirkewinin’ orayı jáne onıń baslıǵı - Papa - Vatikanda jaylasqan.
Musilmanlardıń tiykarǵı diniy orayları Saudiya Arabiyasındaǵı Makka hám Madina qalaları. Buddist zıyarat orayları Aziya mámleketlerinde jaylasqan. Kitaydıń Tibet avtonom wálayatınıń basqarıw orayı Lxasada (3650 m biyiklikte) saray -monastir bar. Buddistlar dúnyasınıń taǵı bir ma'badi Kandida (Shri-Lanka) jaylasqan.
Tálim turizmi. Bul tiykarınan tilge sayaxatlar, biraq sport shınıǵıwları, mamanlıǵın asırıw hám tb ushın ekskursiyalar da bolıwı múmkin.
Ózińiz jaqtirg’an jumıs penen shuǵıllanıw ushın ardaqlı shınıǵıw turizmi (avtomobil ıqlaspentleri, gurmeler hám basqalar).
Dúkan turizmini da atap ótiw kerek - Rossiya hám G’MDA mámleketleri ushın ádetiy turizm túri, olar tutınıw tovarların (ayaq kiyim, trikotaj hám basqa tovarlardı - Turkiyada, Italiyada, Portugaliyada, Siriyada) satıp alıw ushın sırt elge barǵanda; jazǵı toqımashılıq - Indoneziyada; terili kiyim - Greciyada); Televiziyalıq hám radio tovarlar - BAÁne; avtomobiller - Germaniyada, Shvetsiyada, Finlyandiyada).
Bunnan tısqarı, turizm tómendegishe klassifikaciyalanadı:
• • háreketleniw dárejesi boyınsha: kóshpeli, statsionar, aralas;
• • qatnasıw forması boyınsha: individual, gruppalı, shańaraqqa tiyisli;
• • jası boyınsha: jetik, jas, balalar, aralas;
• • dawam etiw waqti boyınsha: bir kúnlik, kóp kúnlik, tranzit;
• • transport qurallarınan paydalanıw boyınsha: avtomobil, temir jol, aviatsiya, suw, velosiped, atlıq, estrodiol;
• • máwsimiyligi boyınsha: aktiv turistik máwsim, máwsimnen tısqarı (yarım máwsim), máwsimnen tısqarı;
• • geografiya boyınsha: kontinentleraraliq, xalıq aralıq (regionlararaliq), regionlıq, jergilikli, shegara;
• • sayaxat tártibi boyınsha: piyada júriw, dástúriy transport qurallarınan paydalanıw, ekzotik transport túrlerinen paydalanıw;
• • turar jay ımaratlarına qaray: dem alıw úyleri, jeke kvartiralar, mıymanxanalar, turistik awıllar hám jaslar úyleri;
• • shólkemlestirilgen forması boyınsha: birlespegen hám birlesken;
• • baxalaw principine muwapıq: kommerciya jáne social (subsidiya).