Өзбекстан республикасы жо­­Ғары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi низами атындағ­­­Ы

Бекіту сұрақтары:
1.Абайдың кемеңгер өнерпаздығының зерттелуі.
2.Абай өнері – өсер сынға өрелі өрнек.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Дәрімбетов Б. Тазару: Әдеби сын. – Алматы: Жазушы. 1991- 160 бет.
Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. Алматы. Санат. 1994.
Кәкішев Т. Дәстүр суреттері. Алматы. 1981.
Күмісбаев Ө. Ортақ арна: Әдеби сын мақалалар. Алматы,1985. 232 б.


6-тақырып. Абай мұрасындағы табиғат.
Сабақтың мақсаты: Абайдың табиғат тақырыбына арналған өлеңдерінің мәнін ашып, мазмұнын түсіну. Өлеңдері арқылы Абайдың қазақ поэзиясына әкелген жаңалықтарын талдау.
Тірек сөздер: жаз, қыс, күз, жазғытұры


Сабақтың жоспары:
1.Абайдың жыл мезгілдеріне арналған өлеңдеріндегі қазақ ауылының көрінісі.
2.Көшпелі елдің табиғатқа тәуелділігі
Абайдың табиғат лирикасы үлгісіндегі өлеңдерінде ақынның ой-сезімі де жан-дүниесі де терең ашылған. Ол өзінің шығармаларында жыл маусымдарын: қысты, күзді, көктем мен жаздың қайталанбас, соны бояуларымен бейнелеп берді. Туған ел табиғатын сипаттауда оның суреткерлік шеберлігі айқын аңғарылады. Абай пейзажды адамның тұрмыс кешетін табиғи ортасы, мекен-жайы ретінде ала отырып, әлеуметтік өмірі мен қазақ халқының көшпелі тұрымысмен тығыз байланыстыра көрсетеді.
«Күз» атты өлеңінде ақын жылдың төрт мезгілін суреттейтін басқа өлеңдеріндегідей үлкен суреткерлік шеберлік таныта отырып, табиғат көріністеріне жанастыра ауылдың күнделікті машықты өмір тұрмысын мейлінше қарапайым нақтылы түрде, ешқандай көрікте, әдейі әсірелеусіз сипаттайды. Аспанды қаптаған сұр бұлтты, жерді басқан дымқыл тұманды, жапырағы түскен ағашты, сарғайып тозған күзеуді суреттеу арқылы көшпелі ауыл тіршілік ететін табиғи ортаны, айналаны нақтылы қалпында айқын көзге елестетеді. Ойнақтаған жылқылар, үйірінен қашып, оқшауланған биелер, жарыса шапқылаған тайлар – бұлар да мал баққан елдің өмір-тұрмысының айнымас, әрқашанда қосақталып жүретін белгі нышандары десек болады. Өлеңді түгелдей алып қарасақ, онда табиғат көріністерін гөрі көшпелі елдің тұрмысын тіршілік әрекетін бейнелеу жағы басымырақ екенін мойындауға тура келеді.
Дәл тауып айтпай берілген нақтылы күнкөріс әрекеттері-қазақтардың теріні малмаға салып, иін қандырып алып илейтіні, қыс бойы қорек ететін астықты күзде түйемен барып басқа жақтан әкелетіні, киіз үйдің іші ыс болады деп күзгі суықта от жақпай отыратыны, әйелдердің түйенің шудасынан жіп иіріп жыртылған жерін жамайтыны бәрі де көшпелі елдің дағдылы тіршілігін, тұрмыс-жағдайын, әдет-салтын анық аңдатады. Мал бағумен күн көрген елдің өмірге бейімділігі тіршілікке икемділігі, ептілігі де байқалмай қалмайды.
Қара суыққа тоңып дірдектеген балалар мен кемпір-шалдар сиқы күзгі табиғаттың жабырқаңқы түріне толық сәйкес келеді. Ақынның «Жазғытұры» дейтін өлеңіндегі шұғылалы сәулесін шашқан күнді жарық айда жымыңдасқан жұлдыздарды қызықтау, шат жарқын көңілді адамдар бейнесін алға тарту, табиғатты көтеріңкі леппен суреттеуі мұнда жоқ. Бұл өлеңде:

Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,

Жапырағынан айрылған ағаш-қурай,- деп ағаш пен қурайдың кемпір-шалмен салыстыратыны көңіл қоярлық. Бұл ббүрісп үриген кемпір-шалдың мүшкіл халіне оқырманның аяныштылық сезімін күшейте түседі. Өлеңде тек кедей, жоқ-жітік адамдардың хал-жайы айтылатыны тегін емес. Ол көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігі күз түскенде қиындайтынын нанымды етіп көрсету үшін қажет. Өлеңнің осындай мазмұны оның сарынаына әсер ететінін мойындасақ иа, бірақ бұдан ақынның көңіл күйі де сондай жабыңқы демесек керек.
«Қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай» өлеңінде табиғат көрінісі жоққа тән, ақын жылдың осы мерзімі мал баққан елдің тұрмысына, әсіресе кедейлердің өміріне қаншалық ауыртпалық әкелетінін сипаттап береді:


Кедейдің өзі жүрер малды бағып,
Отыруға отын жоқ үзбей жағып.
Тоңған иін жылытып, тонын илеп,
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып.
Жас балаға от та жоқ тұрған маздап,
Талтайып қақтана алмай, өле жаздап,
Кемпір – шалы бар болса, қандай қиын,
Бір жағынан қысқанда жел де аздап.
Кәрі қой ептеп сойған байдың үйі,
Қай жерінде кедейдің тұрсын күйі?
Қара қидан қап ұрыспай берсе,
Ол да қылған кедейге үлкен сыйы.
Көшпелі елдің тіршілігін, күн көрінісін айрықша жан ашырлық сезіммен суреттеген осы өлең шумақтарында сирек кездесетін байқағыштық, шыншылдық бар екенін қанша айтса да артық емес. Сонымен қатар, кедейдің тұрмысының ауыр екенін жас балалардың аянышты халін бейнелеу арқылы кқрсетуі ерекше әсерлі.
«Қыс» атты өлеңінде Абай жылдың осы мезгілін мейірімсіз, түсі сұсты, қатал, кәрі құданың кейпінде сипаттайды.
Бұл тәсіл ақынға қыстың көшпелі тұрмыс кешкен қазақ елінің өміріндегі ең бір ауыр, жайсыз кез болғанын неғұрлым айқындап, әсерлі етіп көрсетуге мүмкіндік береді.


Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,
Соқыр-мылқай танымас тірі жанды.
Үсті-басы – ақ қырау, түсі суық.
Басқан жері сықырлап, келіп қалды.
Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,
Аязбенен қызарып, ажарланды.
Бұлттай қасы жауып екі көзін,
Басын сілкісе, қар жауып, мазаңды алды.
Қысты осылай кәрі шалдың кейпінде бейнелеу қазақ поэзиясында бұрын болмаған мүлде тың, жаңа көркемдік тәсіл. Орыс мәдениетінің ықпалымен қазақ өміріне кейін кірген жаңа жылда келетін Аяз атадан Абайдың кәрі құдасы басқарақ. Өйткені ол –қаһарлы кәрі шал.
Қыстың бар ызғарын бойына жиып алғандай осы кәрі құданың бейнесі көркемдік қиялдың жемісі десек те, оның қыс мезгілін көзге айқын елестетерлік мәні де зор екенін мойындаған жөн.
«Жазғытұры» өлеңінде негізгі сарын – сахара табиғатының көркін сипаттай отырып, қазақ халқының көшпелі өмір тұрмысын реалистік шынайылықпен нақтылы бейнелеу. Сонымен қатар бұл өлеңде табиғат көрікн, сұлулығын асқақ шабытты суреткердің көзімен қарап тамашалау, тамсану пафосы да ерекше күшті.


Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,
Масатыдай құлпырар жердің жүзі.
Жан-жануар, адамзат анталаса,
Ата-анадай елжірер күннің көзі.
Осы бастапқы шумақтан-ақ ақын адам өмірі мен табиғат құбылыстарының арасындағы жалғастық – үндестікті бар жанымен сезінетінін айқын аңғаруға болады. Мал баққан елдің қаркетін, тұрмыс-жайын, жазды жадырап, қуана қарсы алғанын көрсететін нақтылы суреттемелерде табиғат көркін, малды, құсты мейлінше шынайы бейнелеген тұстарда өлеңнің жаңағы айтылған өзгешелігі бірте-бірте толығып, табиғат аясында отырған елдің тұтас бір өмір көрінісі алдымызға тартылғандай болады.


Күн – күйеу, жер – қалыңдық сағынысты,
Құмары екеуінің сондай күшті.
Күн күйеуін жер көксеп ала қыстай,
Біреуіне біреуі қосылыспай.
Көңілі күн лебіне тойғаннан соң,
Жер толықсып түрленер тоты құстай.
Мұндағы күннің балама бейнесі қазақ қауымында әбден қалыптасқан қалыңдығын айттырып қойып, арада бірнеше ай өткізіп, сағындырып келетін күйеудің тұлғасын айқын елестетеді. Жұлдыз бен айың бейнелері де қыз айттыру, келін түсіру ғұрпына орайлас беріледі. Жылы жел де күйеу мен қалыңдықтың үйлену тойы болатынын айтып, ауыл-ауылды аралап, шапқылап жүрген хабаршы бейнесінде көрінеді. Осының бәрі қазақ елінің өмір салты, әдет-ғұрпына жанасымды жасалған көркемдік салыстырулар.
«Жаз»- бұл шығарманың көркемдік сапасын өте жоғары бағалаған Ілияс Жансүгіров от туралы айта келіп, былай деп жазды: «Абайдың жыры ырғақ, музыка, дыбыс құрылысы жағынан төгіліп кетеді.
Абайдың бұл өлеңіндегі бұл өлеңіндегі бір ақындық өзгешелігі – ол өлең ұйқасындағы етістіктердің сайдың тасындай ірі, қимылды,қозғалысты көрсетуге жандылығы».
Өлеңнің бастапқы жолдарында ауылдың жаңа қонысқа, ажзғы жайлауға көшіп келгені айтылады. Бұл өлеңнің бастамасы, кіріспесі ған болса да, ақын тек ауылдың орнаған мекен- жайын ғана баяндап отырса да, мұнда да қимыл-әрекет жоқ емес. Ауылдың көшуін болған, аяқталған оқиға деп санасақ, өзенді күркіреп жатқан деп бейнелуі бұл толассыз тынымыз болып жатқан қимыл-әрекетті көрсетеді.
Жаздыгүнгі жайлаудағы қазақ өмір-тұрмысын суреттегенде Абай жаздың келуі мал бағумен күнелткен «жаз-жазыл, қыс –қысыл» дейтін көшпелі елге көп жеңілдік, қуаныш-қызық әкелгендей көрінетінін байқатады. Ақынның әр сөзі, сипаттамасы дала жазының осындай көркем бейнесін көрсетуге лайық, орайлы алынған. Ұзарып өсіп, толған жасыл шөп, бәйшешек гүлдер де, күркіреп жатқан өзен де осы тұрғыдан қарағанда бірден-бір қажетті белгілер.