|
Бекіту сұрақтары:
1.Абайдың табиғат тақырыбына жазған өлеңдерінің мәні неде?
2.Өлеңдерінде қазақ ауылының көрінісі қалай берілген?
Пайдаланылған әдебиеттер:
З.Ахметов «Абайдың ақындық әлемі» Алматы: Ана тілі 1995ж
Абай энциклопедиясы.- Алматы. Атамұра, 1995 ж
7-тақырып. Абай поэзиясындағы махаббат тақырыбы
Сабақтың мақсаты: махаббат лирикасын оқыта отырып жастарды адал сезімге, сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Тірек сөздер: махаббат,жан, жар етпес қара көңлім не қылса да, ғашықтық, құштарлық.
Сабақтың жоспары:
1.Абайдың махаббат лириксы
2.Қазақ жастарын адал сүйіспеншілік сезіміне тәрбиелейтін Абайдың махаббат лирикасының ұлттық поэзиямызда алатын орны.
Махаббат лирикасына жататын өлеңдері тақырыбы жағынан, көркемдік сипат өзгешелігі жағынан да сан алуан. «Жарқ етпес қара көңлім не қылса да», «Ғашықтық құмарлықпен ол екі жол» таза махаббат сезімдерін қастерлейтін өлеңдер болса, «Мен сәлем жазамын»- ғашығына деген сағыныш сезіміне толы мұңды өлең. Ал «Қор болды жаным» тіпті сағынышты, зарлы өлеңдеуге де лайық, бірақ қайғы мен үміт аралас келеді. Мұны өлеңнің соңғы шумағынан әсіресе айқын байқаймыз:
Бұл қылған зарым
Барса жардың маңына,
Ол – қылған дәрім
Ғашығымның жанына,
Ойландырып ойды,
Түзетпейме бойды?
Мұңды сарынды мазмұн-мағынасы да, құрылыс-қалпы да айрықша күрделі өлеңінен- «Сен мені не етесің?». Ол ғашық жарға арналып айтылған, сезім иірімдері мол, нағыз психологиялық монолог түрінде құрылған. Өлеңде ғашығын сарғая күткен жігіттің аласұрған жүрегінің толқыны, сүйгеніне жалынып-жалбыранған, күдіктенген, күдер үзген сезім күйі – әр сөздің айтылуынан да өлең тармақтарының құбылмалы өрнекті ырғағынан да сезіліп тұрғандай.
Абай «Ғашықтық, құштарлық пен – ол екі жол» деген өлеңінде:
Сенен артық жан жоқ деп ғашық болдым,
Мен не болсам болайын сен аман бол,- десе «Сен мені не етесің » деген өлеңінде:
Серт бұзғанның,біл, орны – шоқ,-дейді. Алдыңғы өлеңінде мейірімділік, кешірімділік сарыны басым келсе, екінші өлеңінде сөзінде тұрмаған жар жазалы болады, о дүниеде қасірет шегеді дейді. Мұны ақынның екі өлеңіндегі екі түрлі көркемдік шешім тапқаны лайық. Біріншісінде ақын адал сезім білдіргендей болса, екінші өлеңінде ғашық жігіттің сүйгеніне мені тастап мүлде кетер болсаң, кейін осындайға душар боласың деп айтқаны байқалады.
«Сен мені не етесің» өлеңіндегі әр шумағы ұзынды-қысқалы 14 тармақтан құралатын бұл өлшемді Абай өзі де басқа өлеңдерінде қолданбайды.
Жастардың көпшіліктің айтуына лайықтап, жазған өлеңдерін ақын кең тараған 7-8 буынды, немесе 6 буынды өлшеммен шығарған. Олар – әнге салып айтылатын «Айттым сәлем, қаламқас», «Көзімнің қарасы» өлеңдері.«Жігіт сөзі» мен «Қыз сөзі» бір-біріне жалғас жазылғаны, бұларды қатарынан қоса алып қарастыру лайық екені осы өлеңдерінің мазхмұнынан анық аңғарылады. «Жігіт сөзі» ғашық қызға арнап айтылған сәлем хат түріндегі өлең болса, «Қыз сөзі» соған жауап өлең екені анық.
Махаббат лирикасының ең таңдаулыларының бірі – «Көзімнің қарасы» үнемі әнге салып айтылып жүретін, халық арасында кең тараған өлең. Осы баршаға мәлім көпшілік аузынан түсірмей айтып жүретін өлеңнің жанрлық түрі жағынан ерекшелігі қандай десек, оны бір сөзбен қырынан ғана келіп айта салу жеткіліксіз болар еді. Неге десеңіз бұл өлеңнің өзіндік өзгешелігі мол. Ғашығына ынтызарлығын, махаббат сезімін тебіреніп айтуы, қыздың сұлулығын, жарасымды мінезін көркемдеп бейнелеуі жағынан оның сәлем хат түріндегі өлеңге жақын келетін тұстары аз емес.
Қара көз, имек қас,
Қараса жан тоймас.
Аузың бал қызыл гүл,
Ақ тісің кір шалмас.
Қыр мұрын, қыпша бел
Солқылдар, соқса жел.
Ақ етің үлбіреп өзгеше біткен гүл.
Мұхтар Әуезов «Көзімнің қарасы» қазақтың шешен тілімен шеберлеп айтқан сезімдерді көрсетеді,-деп жазды,-сонымен қатар Шығы поэзиясында Навон, Физули лирикасында көо орына алған үлгілердің әсері де жоқ емес. Мұнда жастар махаббатының нақтылы шындығынан гөрі сұлудың көркін мадақтау көп.
«Қызарып, сұрланып» өлеңінде екі ғашықтың оңаша кездескен шағын автор сирек ұшырасатын суреткерлікпен бейнелеп, жастардың жан сезімін , ішкі тебіренісін, психологиялық күйін олардың қимыл-қозғалысын, тұрысып, жүректерінің лүпілін, көз-қарасының, қас-қабағының құбылуын нақтылап көрсету арқылы шебер бейнелейді.
т«Қызарып, сұрланып» - жазба поэзиясындағы таза сыршылдық лириканың озық үлгісі. Өлеңде жастардың алғашқы махаббатына лайық шынайы ынтықтық, пәк сезімділік, әдептілік,сыпайылық, ұялшақтық-бәрі олардың қимыл-қозғалысы, бет пішінінің өзгеріп –құбылуы арқылы нақтылы сипат алып, ғашықтардың жолығып тұрған сәтін көзге айқын елестетін тұтас бір көрініс-сурет жасалған.
«Есіңде бар ма жас күнің» дейтін өлеңінде де махаббат тақырыбын өтіп кеткен жас шағын еске ала отырып толғайды:
Махаббат, қызық, мал мен бақ.
Көрінуші еді досқа ортақ.
Үміт жақын, көңіл ақ,
Болар ма сондай қызық шақ?
Құдай-ау, қайда сол жылдар?!
Махаббат, қызық мол жылдар?!
Ақырын, ақырын шегініп,
Алыстап кетті-ау құрғырлар.
Өткенді бір сәт қызықтап,оны жылы сезіммен ойға алған ақын сол жылдардың қайта оралмайтынын «құрғырлар» деп жеңіл әзілмен айтады. Өткенге өкініш білдіріп отырса да, мұңды сезімге бой алдырмай, көңілін тындыруға, жұбаныш етуге, төзімді болуға бейім екенін анық байқаймыз.
«Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында», «Асқа, тойға баратұғын» өлеңдерінде махаббат тақырыбы өзгеше қырынан баяндалған. Алғашқы өлеңінде халық арасында жиі кездесетін әйелді малға сату әдетін сынау үшін қыздың трагедиялық өлімі тек тілге тиек етілген, және бұл уақиға бұрынғы хандық дәуірде болған делінген. Жас қызды малға сату, шалға беру өтіп кеткен заманның ісі, қазіргі кездегі ұғым-түсінікке үйлеспейді деген ойын айқындап түсу үшін осы сюжетті өлеңнің беташары ретінде алған. Сонымен бірге осы сюжет арқылы, малы бар бай адам ғана емес, тіпті хан болса да, уәрі мен жастың арасында махаббат болмайды деген түйінді пікірін дәлелді етіп жеткізеді.
Жас қыз бен оны мал беріп сатып алуға тырысатын кәр шалдың бейнесін бір-біріне қарама-қарсы қойып, шендестіру тәсілімен суреттеген өте әсерлі:
Біреуі-көк балдырған, бірі-қурай,
Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз.
Қызды айтқанда Абай «ет жүрек», «жас жүрек» сияқты сипаттамаларды алса, шалды метонимия тәсілімен «қартайған қу сүйек» деп бейнелейді.
Do'stlaringiz bilan baham: |
