Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

15-mavzu. Ma`lumotlar bazalari haqida umumiy tushuncha va
ularning turlari
Reja:
1. Ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimi haqida tushuncha
2. Ma`lumotlar bazasining qu`llanish sohalari haqida
Mashina «tasiwshisi» mag`liwmatlardi logikaliq payda etiwde, paydalanilip atirg`an
programma qurilmalari ha`m paydalaniwshi ortalig`inda mag`liwmatlardin` orinlaniwina
baylanisli. Mag`liwmatlardi payda etiwdin` logikaliq usili mag`liwmatlar sistemasinin`
paydalanilip atirg`an tu`ri ha`mde programma qurilmalari arqali ta`miynlenetug`in model
ko`rinisinde aniqlanadi.
Mag`liwmatlar modeli – o`z-ara baylanisqan mag`liwmatlar sistemasi ha`m olar
u`stinde orinlanatug`in operatsiyalar toplami. Model ko`rinisi ha`m onda
paydalanilatug`in mag`liwmatlar du`zilisinin` tu`ri MBBS (maıg`liwmatlar bazasin
basqariw sistemasi) ja`rdemshi model yaki mag`liwmatlardi islewdin a`meliy da`stu`ri
qollanilatug`in programmalastiriw sistemasi tilinde qollaniwshi mag`liwmatlardi payda
etiw ha`m islew printsiplerin ko`rsetedi.
Mag`liwmatlar menen a`meliy islerdin` da`slepki sistemalari informatsiyalardi islewdin`
ku`ndelikli usullarina tiykarlanip du`zilgen boladi. Ha`r bir usinday jag`day ushin sirtqi
paydalaniwshinin` o`zine tiyislisi islenip shig`iladi. Ol mag`liwmat du`zilisi, tan`law
operatsiyasi, mag`liwmatti qosiw ha`m joq qiliw tu`rindegi tu`siniklerden ibarat. Mag`liwmatlar
ha`m programma ortasindag`i o`zara baylanis payda boladi: mag`liwmatlardi o`zgertiwde
yamasa programmani almastiriwg`a, yamasa mag`liwmatlardi qaytadan buziwg`a tuwra keledi.
Mag`liwmatlar bazasi – mag`liwmat sistemasinin` en` a`hmiyetli bo`legi bolip
tabiladi. Keyingi paydalaniwshi ha`m mag`liwmatlar bazasi jumisin jen`illestiriw ushin
MBBS jaratilg`an edi. Bul sistemalar mag`liwmatlar bazasin a`meliy programmalardan
ajiratadi. MBBS programma ha`m apparat qurallarinin` en` kerekli kompleksi
bolip,paydalaniwshi usinin` arqasinda tek qana mag`liwmatlar bazasin uqsas tu`rde
sho`lkemlestiriwdi a`melge asiradi. Mag`lumatlar bazasin uqsas tu`rde sho`lkemlestiriw
oni fizikaliq a`melge asiriwdan sezilerli da`rejede parq etiwi mu`mkin.

---

81
Paydalaniwshilardin` qa`lewinde talaplar tili bolip, olar ja`rdeminde paydalaniwshilar
mag`liwmatlardi tan`laydi ha`m o`zgertiredi.
Zamanago`y MBBS lar to`mendegi talaplardi ta`miyinlewi kerek:
Ø
Mag`liwmatlardin` g`a`rezsizligi;
Ø
Talaplardin` kushli tili;
Ø
Juwap (dawis) beriwdin` qisqa waqti;
Ø
Mag`liwmatlar ha`m kataloglardi qayta sho`lkemlestiriwdi qisqartiriw yamasa
olardan paydalanbaw.
Mag`liwmatlardin` bekkemligi – MBBS na tiykarg`i talap, talaplardin` ku`shli tili yamasa
paydalaniwshinin` talablarin qandiriwdin` a`hmiyetli sharti. Bul tiller assotsiativ adreslew ha`m
mag`liwmatlar toplami menen a`meller orinlaw qurilmalarina iye. Bul o`z na`wbetinde EEM lar
jan`a qurilmalarinin` ishinde olardan o`nimli paydalaniwg`a mu`mkinshilik jaratadi..
Mag`liwmatlar bazasin basqariw sistemasi. Bul to`mendegilerge mu`mkinshilik
beruvchi programmaliq qurilmalardin` toplami.
a) paydalaniwshilardi mag`liwmatlardi aniqlaw ha`m a`meller orinlaw tili qurilmalari
menen ta`miynlew. Bunday qurilmalarg`a mag`liwmatlardi aniqlaw tili (MAT) ha`m
mag`liwmatlar menen a`meller orinlaw (MABT) kiredi. Mag`liwmatlar so`zi mag`liwmatlar tilin
SI++, Paskal` ha`m t.b. uqsag`an tiller tu`rinen parqlanadi. Lekin mag`liwmatlar universal tilge,
ma`selen SI++, Paskalg`a kiritiliwi mu`mkin. Bunday jag`dayda programmalastiriwdin`
universal tili ha`m mag`liwmatlar tili tiyisli tu`rde (kiritiwshi) til ha`m mag`liwmatlardin` tilosti
dep ataladi;
b) paydalaniwshi mag`liwmatlardin` modelin qollap-quwatlawin ta`miynlew.
Mag`liwmatlar modeli – ayrim qosimshalarg`a tiyisli fizik mag`liwmatlardin` logikaliq
ko`rinisin aniqlaw qurilmasi;
v) aniqlaw, jaratiw ha`m logikaliq mag`liwmatlar menen a`meller orinlaw (yag`niy
tan`law, jan`alaw, kiritiw ha`m joq qiliw) g`a mu`mkinshilik beriwshi MAT ha`m MABT
waziypalarin a`melge asiriwshi programmalardi ta`miynlew;
g) mag`liwmatlardi qorg`awdi ta`miynlew. Sistemadan paydalaniw tek sog`an
huqiqi bolg`an paydalaniwshig`a ruxsat etiledi. Paydalaniwshilar mag`liwmatlar u`stinde
operatsiya orinlap atirg`an waqitta saqlanatug`in mag`liwmatlardin` qa`wipsizligi
ta`miynlenedi.
MBBSnin` tiykarg`i qurilmalari to`mendegilerden ibarat (15.1-su`wret):
v
Mag`liwmatlar bazalari sistemalarina tapsirma beriw qurilmalari;
v
Mag`liwmatlardi kiritiw, ko`riw ha`m baylanisiw rejiminde islewge arnalg`an
ekran ko`rinisin planlastiriw qurilmalari;
v
Berilgen jag`dayda mag`liwmatlardi tan`law ushin talaplar jaratiw, sonday-
aq, olardin` islewi boyinsha operatsiyalar orinlaw qurilmalari;
v
Paydalaniwshig`a qolay ko`riniste islew na`tiyjelerin paspag`a shig`ariw
ushin mag`liwmatlar bazasinan esabat jaratiw qurilmalari;
v
Til qurilmalari – makroslar, qurilg`an algoritm tili (Dbase, Visual Basic yaki
basqalar), talaplar tili (QBE – Query Example, SQL) ha`m t.b.. Olar
mag`liwmatlardi islewdin` standart emes algoritmlerin, sonday-aq paydalaniwshi
tapsirmalarindag`i ha`diyselerdi islew ta`rtiplerin orinlaw ushin qollaniladi;
v
Mag`liwmatlar bazalari menen islew tu`rli operatsiyalardi tek g`an bir
texnologiyaliq protsesske birlestiriwge mu`mkinshilik jaratip beriwshi
paydalaniwshinin` qosimshalarin jaratiw qurilmalari.
MB tsikllari basqishlarinda
orinlanatug`in ta`rtipler
Rejelestiriw
Jaratiw
Jaratiw

---

82
Mag`liwmatlar bazasi – MBBS qurilmalari arqali mashina «tasiwshisi»nda payda
bolg`an mag`liwmatlar jiynag`i. Mag`liwmatlar bazasinda saqlanip atirg`an
mag`liwmatlardi minimal ta`kirarlaw arqali logikaliq baylanisqan mag`liwmatlardin`
qosiliwi ta`miynlenedi. MB o`z-ara baylanisqan ob`ektlerdin` geypara logikaliq modelin
ko`rsetedi. Bul ob`ektler aniq predmet tarawin o`zinde ko`rsetedi. Mag`liwmatlar bazasi
MBBSda ta`miynlenetug`in model ha`m mag`liwmatlar sistemalarina baylanisli payda
etildi.
Faylli server tarmag`inda mag`liwmatlar bazasi serverde joylasiwi mu`mkin. Bunda
MBBS iske tu`sedi ha`m paydalaniwshilardin` jumis orinlarindag`i baza mag`liwmatlarin
islew a`melge asiriladi. Lokal tarmaqtag`i faylli server printsipi bir qatar tarmoq
operatsiyaliq sistemalari arqali orinlanadi.
MBBS ha`m mag`liwmatlar bazalarinin` tiykarg`i a`hmiyetleri to`mendegilerden
ibarat:
o
Mag`liwmatlardi bir ma`rte kiritiw ha`m olardi muvofiqlashtirishning a`piwayilig`in
ta`miynlewshi modeldin` ha`r qiyli ob`ektlarinde mag`liwmatlardin`
ta`krarlaniwinin` joqlig`i;
o
Mag`liwmatlardin` bir-birine baylanisli emesligi;
o
Mag`liwmatlar bazasinin` isenimliligi;
o
Ko`p ta`repleme kiriwdin` mu`mkinligi;
o
Mag`liwmatlardi ha`r qiyli tan`law ha`m olardan paydalaniwshinin` tu`rli
tapsirmalari ha`m qosimshalarinan paydalaniw;
o
Avariya jag`dayinda, apparat ha`m programmanin` buziliwi, paydalaniwshinin`
qa`teleri waqtinda mag`liwmatlardi saqlaw ha`m tiklew;
o
Tu`rli klientlerdin` ruxsatsiz kiriwlerin sheklew qurilmalari ja`rdeminde saqlaw;

---

83
o
Mag`liwmatlardi qayta iske tu`sirmey mag`liwmatlar bazasi sistemalarin
modifikatsiyalaw mu`mkinshiligi;
o
Mag`liwmatlar bazasi sistemalarin modifikatsiyalawda programmalardi saqlap
turiwg`a mu`mkinshilik beretug`in, programmalardin` mag`liwmatlarda bekkemligin
ta`miynlew;
o
Mashina «tasiwshisi»ndag`i mag`liwmatlar bazasin joylastiriwdi ko`lem-waqit
xarakteristikasin jaqsilaw maqsetinde qayta sho`lkemlestiriw;
o
Aqirg`i klientke belgilengen ha`r qanday talap boyinsha informatsiyalardi
mag`liwmatlar bazasinan shig`arip beriwdi ha`m paydalaniwshi ushin qolay esabat
tu`rleri ko`rinisinde ko`rsetiwdi ta`miynlewshi joqari da`rejeli talaplar tilinin` barlig`i.
MBBS klienttin` tu`rli predmet tarawlari ushin a`meliy qosimshalardi jaratiwdin`
tiykari bolip esaplanadi.