Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

Гуруҳ рўйхати	Гуруҳ фаол максимал 1 балл	Маълумотлар кўргазмали тақдим этилди. макимал 4 балл	Жавоб тўлиқ ва аниқ берилди. Макимал 5 балл
Жами Макимал 10 бал
1
2....

8-10 б.– аъло; 6-8 б.– яхши; 4-6 б.– қониқарли; 0-4 б.– қониқарсиз.

3. 
   Ўқитувчи томонидан кейсни таҳлил қилиш варианти
   

Кейсдаги асосий муаммо:
Алиса ва Бобнинг махфий маълумотларини хавфсиз алмашишини таъминлаш .
Муаммоли вазиятни ечиш йўллари:
Кейс ва унинг ахборот таъминоти билан танишамиз.
Аввало кейс билан танишиб чиқамиз. Унда ечилиши лозим бўлган муаммони аниқлаш учун бор бўлган бутун ахборотни диққат билан ўқиб чиқамиз. Муаммони ечиш даражасини аниқлаймиз.
Муаммоли_вазиятнинг_таҳлили.'>Берилган вазият билан танишамиз.
Мавзудаги муаммони асимметрик криптотизимларда калитларни тақсимлаш мавзусига боғлиқлигини аниқлаш муаммоси.
Муаммоли вазиятнинг таҳлили.
Муаммоли вазиятни таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз. Масалани ечиш учун зарур бўлган қуйидагиларни аниқлаб ўтамиз:

1. 
   Махфий калит яратиш.
   
2. 
   Бутун ва туб сонлардан фойдаланиш
   

2. Очиқ калит
3. Махфий калит
Мазкур ҳолатда қабул қилиниши мумкин бўлган муаммонинг барча ечимларини топамиз:

Муаммоли вазият	Муаммоли вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари	Вазиятдан чиқиб кетиш ҳаракатлари
Алиса ва Бобнинг махфий маълумотларини хавфсиз алмашишини таъминлаш	Алиса ва Бобнинг тармоқда алмашаётган махфий маълумотларини Еванинг тутиб олиши ва ундаги мазмунни ўқиши	Муммони хал этишга математик қонун ва қоидаларни тадбиқ этиб, махфий калит яратиш.

Ўтказилган таҳлиллар ва натижалар
Қуйидаги масалани кўрайлик.
Масала. Алиса ва Боб томонидан махфий калит яратиш?
Масала ечими.
Ўрин алмаштиришга мисол тариқасида дастлабки ахборот блокини матрицага қатор бўйича ёзишни, ўқишни эса устун бўйича амалга оширишни кўрсатиш мумкин. Матрица қаторларини тўлдириш ва шифрланган ахборотни устун бўйича ўқиш кетма-кетлиги калит ёрдамида берилиши мумкин. Усулнинг криптотурғунлиги блок узунлигига (матрица улчамига) боғлиқ. Масалан узунлиги 64 символга тенг бўлган блок (матрица ўлчами 8x8) учун калитнинг 1,6 10⁹ комбинацияси бўлиши мумкин. Узунлиги 256 символга тенг бўлган блок (матрица ўлчами 16x16) калитнинг мумкин бўлган комбинацияси 1,4 10²⁶ га етиши мумкин. Бу ҳолда калитни саралаш масаласи замонавий ЭҲМлар учун ҳам мураккаб ҳисобланади.
Ўрин алмаштириш шифри оддий шифрлаш ҳисобланиб, бу усулда қатор ва устундан фойдаланилади. Чунки шифрлаш жадвал асосида амалга оширилади. Бу ерда калит (К) сифатида жадвалнинг устун ва қатори хизмат қилади. Матн (Т₀) символларининг ўлчамига қараб NxM жадвали тузилади ва очиқ матнни (Т₀) устун бўйича жойлаштирилиб чиқилади, қатор бўйича ўқилиб шифрланган матнга (Т₁) эга бўлинади ва блокларга бўлинади.
Масалан, «Ахборот хавфсизлиги жадвали» матни шифрлансин.
Т₀=Ахборот хавфсизлиги жадвали;
К = 5х5; В=5;

А	О	Ф	И	Д
Х	Т	С	Г	В
Б	Х	И	И	А
О	А	З	Ж	Л
Р	В	Л	А	И

Т₁=АОФИД_ХТСГВ_БХИИА_ОАЗЖЛ_РВЛАИ

Биринчи бўлиб, шифрлаш жадвалидан (XIV асрнинг охирларида) дипломатик муносабатларда, харбий соҳаларда ахборотни муҳофазалашда фойдаланилган.
Оддий ўрин алмаштириш усулидан ташқари калит ёрдамида ўрин алмаштириш усули ҳам мавжуд. Шифрлаш жадвалидан калит орқали фойдаланилади.
Бу ерда калит символларига мос ҳолда жадвалнинг ўлчамига қараб NxM жадвали тузилади ва очиқ матнни (Т₀) устун бўйича жойлаштирилиб чиқилади. Сўнгра калит символлари алфавит тартибида тартибланиб, устун бўйича ўрин алмаштирилади, қатор бўйича ўқилиб шифрланган матнга (Т₁) эга бўлинади ва блокларга бўлинади.
Т₀= Ўзбекистон келажаги буюк давлат;
К = Тошкент;
В=4;
Матнда 28-та ва калитда 7-та ҳарфлар борлиги учун 7х7 жадвал тузамиз.

Ў	К	О	Л	Г	Ю	В
З	И	Н	А	И	К	Л
Б	С	К	Ж	Б	Д	А
Е	Т	Е	А	У	А	Т

Энди калит орқали 7х6 жадвал тузиб калитдаги ҳарфларни алфавит бўйича рақамлаб чиқамиз.

Т	О	ш	к	е	н	т
5	4	7	2	1	3	6
Ў	К	О	Л	Г	Ю	В
З	И	Н	А	И	К	Л
Б	С	К	Ж	Б	Д	А
Е	Т	Е	А	У	А	Т

Рақам бўйича устунларни ўзгартириб чиқамиз .

е	к	н	О	Т	т	ш
1	2	3	4	5	6	7
Г	Л	Ю	К	Ў	В	О
И	А	К	И	З	Л	Н
Б	Ж	Д	С	Б	А	К
У	А	А	Т	Е	Т	Е

Қатор бўйича 4 тадан блокларга бўлиб, символлар кетма-кетлигидаги шифрланган матнни оламиз. Шуни эътиборга олиш керакки, агар қаторда кетма-кет иккита бир хил ҳарф келса, чап тарафдан келаётган ҳарф биринчи рақамланади, кейин эса иккинчиси рақамланади ва шифрланган матн ҳосил қилинади.

Т₁= ГЛЮК УВОИ АКИЗ ЛНБЖ ДСБА КУУА ТЕТЕ”;
Шифрни очишда тескари жараён амалга оширилади. Шифрланиш жараёни қадамма – қадам амалга оширилса мақсадга мувофиқ бўлади.
Юқоридагилардан фойдаланиб қўйилган муаммоли вазиятнинг ечимини келтирамиз.
Улар ушбу сонни махфий калит сифатида фойдаланишлари мумкин, лекин шифрни очиш учун бир канча муаммоларга дуч келадилар.
Кейс бўйича якуний хулоса
Бу алгоритмни махфий калитли шифрлаш алгоритми сифатида фойдаланилиши мумкин.
Бу ҳолда умумий схема юқорида кўрсатилган кўринишда қолади,  Алиса  алмаштириш усули ердамида очиқ матнни шифрлайди  ва Бобга тўғридан жўнатмайди, балки ундаги махфий калитни асимметрик алгоритм оркали жўнатиши мумкин бўлади ва махфий калитни ўзининг очиқ калити сифатида олдиндан эълон қилади. Боб ўзининг алмаштиришлар бўлимини бажаради, кейин хабарни симметрик алгоритм ёрдамида шифрлайди, бунда K ни калит сифатида фойдаланади ва шифрматнни Алисага B қиймати билан биргаликда узатади.
«Симметрик криптотизимлар» мавзуси бўйича интерфаол таълим технологиялари

4. 
   “Ассисмент” таҳлил усули
   

Методнинг мақсади: “Ассесмент” технологияси (ингл. “assesment” – “баҳо”, “баҳолаш”) – таълим олувчиларнинг билим, кўникма ва
малакалари даражасини ҳар томонлама, холис баҳолаш
имкониятини таъминловчи топшириқлар тўплами. Мазкур техника орқали таълим олувчиларнинг билиш фаолияти турли йўналишлар (тест, амалий кўникмалар, муаммоли вазиятлар машқи, қиёсий таҳлил, симптомларни аниқлаш) бўйича ташхис қилинади ва баҳоланади [13].

1. 
   Криптотизимнинг асосий параметри нима?
   

1. 
   Шифрлаш тезлиги b) Криптомустаҳкамлик
   
2. 
   Ишончли ишлаш d) Криптоалгоритм
   

2) Ҳисобланг 3⁷ (mod 100)
a) 4 b) 3 c) 2 d) 1
3) Ўзбекистоннинг ахборотни шифрлаш стандарти қайси алгоритмлар асосида ишлайди?
a) Эль-Гамал b) DES c) AES d) RSA
4) Замонавий симметрик криптотизимлар қайси жавобда тўғри кўрсатилган?
a) DES b) ГОСТ c) RSA d) Вижинер алгоритми
5) Цезар усулининг шифрлаш формуласини кўрсатинг?
a) C=P+k(modN) b) С_i=b/a^x (modP)
c) _{ } d) _{ }.
Амалий кўникма
1-амалий топшириқ: FQOCUDEM шифрланган матни бор, бунда n=26 ва шифрланган матнда U харфи кпра учирашади, статистик маълумотлар асосида иглиз тилидаги матнларда енг куп учрашадиган харф бу E харфи булса берилган шифрланган матни дешифрланu. {C=P+b(mod m)}.
2-амалий топшириқ: PAYMENOW n=26 алфавитидан фойдаланиб шифрланган матнни аффин акслантиришидан фойдаланиб a=7, b=12 калитлари билан шифрланг.
3-амалий топшириқ: n=27 (A-Z=0-25, пробел=26) a=13, b=9 калити билан «HELP ME» сузин шифрлан.
4-амалий топшириқ: n=27 (A-Z=0-25, пробел=26) биграммалардан тузилган Амалий математика шифрланг матнини бир томонлама алмаштириш усулидан фойдаланиб шифрланг.