«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

10.3-rasm. Quduqlarning joy-
lashtirishni 
sudraluvshi 
sis-
temasining sxemasi
(M.A. Jdanov, 
1981): a – qatlamni yuqoriga 
ko’tarilishi bo’yisha; b – qatlamni 
pastga qiyalanishi bo’yisha; v – 
qatlam sho’ziqligi bo’yisha. 1, 2, 3 
– quduqlar qatori. 

---

248 
Neft olishning eng ma’qul sur’atini belgilashda nafaqat qatlamga ta’sir etish 
tadbirlarini hisobga olish, shuningdek, geologik omillardan: neft uyumi shakli, 
g’ovakli bo’shliq strukturasi, jinslarning litologik bir tarkibliligi, qatlam suyuqliklari 
xususiyatlariga (neft va suv qovushqoqliklari nisbati, jinslarning xo’llanishi va 
xo’llanmasligi va sh.k) ham e’tibor berish kerak. 
Uyumni burg’ilash tartibi
. Uyumni ishlatishning 
zichlashuvchi sistemasi
da qabul 
qilingan reja asosida qatlam navbatdagi quduqlar guruhi bilan burg’ilanadi. Quduqlar 
birinchi navbatda qatlam bo’ylab bir-biridan katta masofada joylashadi, ikkinchi 
guruhdagilari ular oralig’ida qabul qilingan quduqlarni joylashtirish to’ri bo’yicha 
qaziladi, natijada qatlam to’laligicha quduqlar bilan qamrab olinadi. Qatlamlar fatsial 
va litologik jihatdan o’zgaruvchan yoki tektonik buzilishlar bilan shikastlangan 
bo’lsa, quduqlarni joylashtirishning zichlashuvchi sistemasi qabul qilinadi. Bunday 
hollarda zichlashuvchi sistema keyin qaziladigan ishlatish quduqlari joyini aniqlash 
va muvaffaqiyatsiz (mahsulotsiz) quduqlar sonini kamaytirish imkonini beradi. 
Uyumni ishlatishning 
sudraluvchi sistemasi
qatlamni u yoki bu uchastkasidan 
boshlanadi, unda quduqlar loyihada ko’rsatilgan to’r zichligi bo’yicha qaziladi, 
so’ngra burg’ilangan quduqlar qatori soni quduq qazilgan uchastkadan u yoki bu 
yo’nalishda ko’paytirib boriladi. 
Quduqlarni joylashtirishning sudraluvchi sistemasi qatlamning yuqoriga 
ko’tarilishi, pastga qiyalanishi va qatlamning uzunasi bo’ylab qazilishi mumkin 
(10.3-rasm). Qatlamlarni burg’ilashning bunday sistemasi quyidagi hollarda 
qo’llaniladi: 
1) qatlamning o’rganilganligi (razvedka ishlari) etarli darajada bo’lmaganda, 
bunda ishlatish quduqlari soni qo’shimcha aniqlangan fondning ortishi hisobiga 
ko’payadi. Ishlatishning bunday sistemasi reja asosida neft-gaz olishga nisbatan 
razvedka ishlari kechikkanda majburan qo’llaniladi; 
2) mahsuldor maydon o’lchami katta bo’lganda, loyihalangan hamma ishlatish 
quduqlarini bir vaqtda burg’ilash texnik-iqtisodiy nuqtai nazardan mumkin va 
maqsadga muvofiq bo’lmaganda; 
3) qatlamni ishlatishning tanlangan texnologik sxemasiga ko’ra, masalan, suv 
bosimli rejimdagi qatlam halqali batareya ko’rinishida uyum chekkasidan markazi 
tomon burg’ilanganda; bunday hollarda uchta va to’rtta batareyalarni bir vaqtda 
qazish (chegara tashqarisiga suv haydalayotganda) maqsadga muvofiq emas, chunki 
ichkaridagi batareyalar chekkadagilari bilan to’silib qolishi mumkin. Bunday 
sharoitlarda quduqlarni joylashtirishning sudraluvchi sistemasini qo’llash uyumning 
chekka qismidan markazi tomon chekka batareyadagi quduqlarni suvlanishi sababli 
quduqlarning yangi batareyasini burg’ilashni taqozo etadi. 
Quduqlarni joylashtirishning sudraluvchi sistemasining qatlamning o’rganilgan 
qismidan o’rganilmagan qismi tomon siljishi maqsadga muvofiq emas. 
Struktura (qatlam)lardagi quduqlarni burg’ilash tartibi
quyidagicha: quduqlarni 
struktura gumbazidan qanotlar (chekka) tomon joylashtirish sistemasi va struktura 
chekkasidan gumbaz (uyum markazi) tomon joylashtirish sistemasi. 
Avvallari geosinklinal tipdagi (ayniqsa suv bosimli rejimdagi) braxiantiklinal 
burmalardagi neft uyumini markazdan chekka tomon yo’nalishda ishlatish maqsadga 
muvofiq deb qaralgan. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib ishlangan metodik 

---

249 
qo’llanmaga ko’ra, razvedka quduqlari burmaning gumbaz qismida burg’ilangan, 
agar neft chiqsa ushbu quduqlarda uyumni ishlatish geologik qidiruv ishlarining 
hajmi etarli bo’lmaganidan mahsulsiz quduqlarning burg’ilanishining oldini olish 
maqsadida gumbazdan qanotlar tomon davom ettirilgan.
Keyinchalik I.N.Strijov neft uyumini ishlatishning burma qanotlaridan 
yuqoriga−qatlamning ko’tarilishi bo’yicha gumbaz tomon yo’naltirish lozimligi 
haqidagi taklifni oldinga surdi. Uning fikricha, burma qubbasi quduqlar bilan belbog’ 
shaklida qamrab olinishi, ya’ni quduqlar neft va suv oralig’idagi chegaradan biroz 
yuqorida joylashishi kerak. Bunda qubba ustida gaz, uning tagida bosimli neft 
bo’lishi va ular quduqqa kirib kelishi lozim. Lekin uyumni ishlatishning bu sistemasi 
tanqidga uchradi, chunki mahsulsiz quduqlar soni keskin ortib, ishlatish quduqlari tez 
suvlana boshladi. Shunday qilib, ishlatishning bunday sistemasining kasodga 
uchrashining asosiy sababi uyumning chekka qismlarini geologik jihatdan yaxshi 
o’rganilmaganligida va ishlatish quvurlarini burg’ilashning iqtisodiy jihatdan kam 
samarali ekanligida deb topildi. 
Hozirgi vaqtda hamma maydonlar bo’yicha etarli darajada geologik qidiruv 
ishlari bajarilgan bo’lib, to’plangan ma’lumotlar kichikroq va o’rtacha o’lchamdagi 
uyumlarni ishlatish loyihasini tuzish uchun etarli hisoblanadi. SHu sababli ishlatish 
quduqlari qatorining burg’ilashni qaysi yo’nalishda: struktura markazidan chekka 
tomonga yoki chekka tomondan markazga qarab siljishining farqi yo’q. SHunday 
xulosaga suv bosimli rejimdagi neft uyumi uchun bajarilgan gidrodinamik hisob-
kitoblar natijasida ham kelish mumkin. Bunday xulosa neft uyumini ishlatish uchun 
burmaning har bir qanotida uchta-to’rtta ishlatish quduqlari batareyasini qazish etarli 
ekanligini ko’rsatdi. 
Yirik uyumlarni (sanoat miqyosidagi katta neft zaxiralariga va neftlilik 
maydonlariga ega bo’lgan) ishlatish maqsadida uchtadan ortiq quduqlar batareyasi 
loyihalanadi, ularni ishlatish sistemasi chekkadan markaz tomon yo’nalganda 
markazdan chekkaga yo’nalganiga nisbatan bir qator afzalliklarga ega bo’ladi. 
Markaziy batareyadagi quduqlar debiti yig’indisi va uyumni markazdan chekkaga 
qarab ishlatishdagi quduqlar debitining o’rtacha qiymati tashqaridagi batareyalardagi 
o’shancha quduqlar debiti yig’indisidan va uyumni chekkadan markaz tomon 
ishlatishdagi quduqlar debitining o’rtacha qiymatidan sezilarli kam bo’ladi. Uyumni 
markazdan chekka tomon ishlatish sistemasida markaziy batareyalardagi quduqlar 
debiti yig’indisi miqdorini oshirish uchun yangi quduqlar batareyasini burg’ilash 
kerak bo’ladi, ular avval qazilgan markaziy quduqlarni to’sadi, natijada uyumni 
ishlatish samarasi pasayadi. Uyumlarni ishlatishda chegara tashqarisiga suv 
bostirishning kechikishi uyumni markazdan chekka tomon ishlatish sistemasiga ta’sir 
etadi, bunda avval zich qazilgan markaziy quduqlar holati burma chetidagi tashqi 
batareya quduqlarinikiga nisbatan murakkab ko’rinish oladi. 
Qatlamning geologik tuzilishi xususiyatlariga ko’ra gidrodinamik hisob-kitoblar 
orqali yuqorida qayd qilingan holatlarga sezilarli o’zgartirishlar kiritish mumkin. 
Masalan, qalinligi kam, kollektorlik xususiyatlari yomon bo’lgan qatlamning chekka 
qismlaridagi uyumni markazdan chekka tomon ishlatish samarali bo’lishi mumkin; 
kollektorlik xususiyatlari yaxshi bo’lganda esa uning chekka qismidan markaz tomon 
ishlatish sistemasini qo’llash iqtisodiy jihatdan foydali bo’ladi. 

---

250 
Demak, uyumni ishlatishning o’ziga xos va mos variantini tanlash qatlamning 
tuzilishini geologik xususiyatlariga asoslanib hamda gidrodinamik va iqtisodiy 
hisoblashlar bilan amalga oshiriladi.