«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

4.1-rasm. Quduq tanasining qiyshayishi
(M.A.Jdanov, 1981):

---

13 
a – qatlarning yuqoriga ko’tarilishi bo’yisha (

); b – qatlarning pasayishi bo’yisha 
(

); 

- quduqning qiyshayish burshagi; 

- jinslarning haqiqiy yotish burshagi; 

- 
jinslarning kerndagi yotish burshagi
Jinslarning strukturaviy xususiyatlari va joylashish sharoitlari.
Katta 
chuqurlikdagi tog’ jinslarining yotish holati kerndagi jinslarining yotish burchagini 
o’lchash va namunaning strukturaviy xususiyatini o’rganish orqali aniqlanadi. 
Kerndagi jinslarning yotish burchagi tog’ kompasi bilan o’lchanadi, buning uchun 
jins qatlanish tekisligi bo’yicha sindiriladi. Yotish burchagini o’lchashda kern 
vertikal holda ushlanadi. Agar jinsni sindirib bo’lmasa yotish burchagi turli tarkibli 
jinslarning qatlanishi bo’yicha o’lchanadi. 
Kaltsit, gips va shu kabi jinslarning brekchiyasimon tuzilishi, ularda sirg’alish 
yuzasi hamda tomir va yertomirchalarning bo’lishi jinslarning mo’’tadil yotishini 
tektonik harakatlar ta’sirida buzilishidan darak beradi. SHunga ko’ra kesimning 
kichik bir oralig’ida jinslarning yotish burchagi tez o’zgaruvchan bo’ladi. 
Tektonik buzilishlar zonasida quduq qazilayotganda burg’ilash eritmasining 
yutilishi, o’z navbatida eritma aylanishining buzilishi va yo’qolishi hamda quduq 
devorida ag’darilishlar sodir bo’lishi kuzatiladi. 
Jinslarning yotish sharoitini o’rganishda quduq tanasining qiyshayishini hisobga 
olish zarur. Masalan, qatlamning yuqoriga ko’tarilish yo’nalishi bo’yicha qiyshaygan 
quduqdan olingan kernda o’lchangan yotish burchagi haqiqiysidan doimo kam 
bo’ladi (4.1-rasm, a). Bunday hollarda jinslarning haqiqiy yotish burchagi (

) 
qiymati kernda o’lchangan yotish burchagi (

) plyus quduqning qiyshayish burchagi 
(

) yig’indisiga teng bo’ladi. Agar quduq qatlamlarning pasayishi bo’yicha 
qiyshaygan bo’lsa, kernda o’lchangan yotish burchagi qiymati haqiqiysidan 
quduqning qiyshayish burchagi qiymatiga katta bo’ladi (4.1-rasm, b). 
Lekin, juda qiya yotuvchi qatlamlarda yuqorida qayd qilingan qonuniyat 
kuzatilmasligi mumkin. Bunday hollarda kerndagi jinslarning o’lchangan yotish 
burchagi qiymati qatlam usti bilan quduq tanasi yo’nalishining tutashgan joyidagi 
burchak qiymatiga bog’liq bo’ladi.
Kernni o’rganish natijalari jinslarni tavsiflash jurnaliga quyidagi tartibda 
yoziladi: a) asosiy jinslar tavsifi - gil, qum, qumtosh, ohaktosh va sh.k.; b) interval 
jinslar tavsifi - qumli gil, gilli qum, dolomitlashgan ohaktosh va sh.k.; v) turli tarkibli 
jinslar tavsifi - gil bilan qatlangan qum, qumtosh bilan qatlangan gil va sh.k. 
Kernni shu tartibda tavsiflash bilan bir qatorda jinslarning rangi, strukturasi, 
qattiqligi, zichligi va sh.k. belgilari mufassal yoziladi. Masalan, qum ― kulrang, 
mayda zarrali, gilli, glaukonit zarralariga boy; qumtosh ― to’q kulrang, o’rtacha 
zarrali, ohakli, qo’ng’ir rangli, yupqa gil qatlari bilan qavatlangan va sh.k. 
Kern tavsifi to’liq, mukammal va metodik jihatdan standartga muvofiq kelishi 
lozim, bu o’z navbatida kesim (litologik kolonka) hamda jinslarning shartli 
belgilarini tuzish, quduqlar kesimini solishtirish va ulardan foydalanishni 
engillashtiradi. 

---

14 
Quduq kesimini o’rganishda qo’shimcha yoki yordamchi metodlardan ham 
foydalanish mumkin. Bunday hollarda olingan natijalarning ishonchliligi va 
standartga qanchalik javob bera olishi tekshiriladi. Bunday metodlardan foydalanish 
quduqdan kern olinmaganda, bajarilgan geofizik tadqiqotlar natijasida olingan 
ma’lumotlar etarli bo’lmaganda katta ahamiyatga ega.