«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

17-bob 
NEFT, GAZ VA KONDENSAT ZAXIRALARI TO’G’RISIDA UMUMIY 
MA’LUMOT 
 
Geologik kesimning o’rganilgan chegarasidagi jinslar − kollektorlardagi neft, 
gaz, kondensat va tabiiy bitumlar manbalari miqdoriga 
zaxiralar
deb ataladi. SHunga 
ko’ra, ayrim qat, qatlam, zona, bloklardagi hamda uyum, kon, konlar guruhi, neftli 
qatlam va sh.k.lar chegarasida qayd qilingan har qanday geologik jismdagi zaxiralar 
miqdori aniqlanishi lozim. Uglevodorodlar miqdorini aniqlash tadbirlari 
zaxiralarni 
hisoblash
deb ataladi. Zaxiralari aniqlanayotgan ob’ekt 
hisoblash ob’ekti
deyiladi.
Uyum, kon, rayon va sh.k.lardagi neft, gaz va kondensat zaxiralari xalq 
xo’jaligida muhim ahamiyatga ega. Shu sababli burg’ilash ma’lumotlari asosida 
uglevodorod 
manbalari 
mikdorini 
aniqlash 
va 
ular 
tarkibidagi 
foydali 
komponentlarni sanoat miqyosida olishga yaroqliligini baholash maqsadida 
O’zbekiston Respublikasida hamda MDH da zaxiralar tasnifi va ularni qo’llash 
bo’yicha yo’riqnomalar (1983, 1984 y.) ishlab chiqilgan. Zaxiralar tasnifi neft, gaz va 
kondensatlarning miqdorini, sifatini o’rganilganlik darajasini, zaxiralarni sanoat 
miqyosida o’zlashtirilganligini davlat miqyosida hisobga olinganligiga asoslanadi. 
Shuningdek, ularni jami qazib chiqarilgan va ushbu jarayonda isrof bo’lgan miqdori 
to’g’risidagi ma’lumotlar ham zarur bo’ladi. 
Zaxiralarni hisoblash uchun neft va gaz uyumlari bilan bog’liq konlarni har 
tomonlama geologik o’rganish va ularning yotish sharoitlarini o’ziga xos
xususiyatlarini bilish zarur. Neft va gaz uyumlarini mukammal va har tomonlama 
geologik o’rgangandan so’ng zaxiralarni hisoblash ancha soddalashadi va to’g’ri 
bajarilgan bo’lishi mumkin. 
Neft zaxiralarini hisoblash bo’yicha dastlabki ishlar 1922 yilda geolog S.I. 
Charnotskiy tomonidan nashr ettirilgan (zaxiralarni hisoblashni o’zi esa 1916-1917 
y.y.da bajarilgan). SHu davrga kelib neft zaxirasi Kuban hududi bo’yicha hajmiy 
metod va Groznen hududi bo’yicha statistik metod bilan hisoblangan edi. 
Neft zaxiralarini hisoblash bo’yicha muntazam ishlar MDH ning asosan neftli 
hududlarida 1924 yildan, ya’ni neft sanoati tiklangandan va texnik rekonstruktsiya 
qilingandan so’ng boshlandi. 1925 yilda umuman MDH bo’yicha neft zaxiralarini 
hisoblashda birinchi urinish qilingan edi. 
1927 yilda Boku hududidagi neft zaxiralarini hisoblash bo’yicha maxsus guruh 
tashkil qilindi, 1928 yil boshida esa hukumat qarori bilan Davlat Geologiya 
qo’mitasining neft sektori qoshida MDH hududlari bo’yicha neft zaxiralarini birinchi 
marotaba hisoblash uchun maxsus komissiya tuzildi. 
Ko’rsatilgan ishlarni bajarish uchun qator neft hududlarida zaxiralarni hisoblash 
bo’yicha yacheykalar tashkil qilindi. 
1928-1932 yillar mobaynida S.I.Mironov rahbarligida ayrim neft hududlaridagi 
zaxiralarni hisoblash metodlarini takomillashtirish masalalariga bag’ishlab har yili 
konferentsiyalar o’tkazib turildi. 

---

371 
Natijada zaxiralarni hisoblashning hajmiy metodiga aniqlik kiritilib, uning 
hajmiy-statistik varianti ishlab chiqildi. V.V. Bilibin neft zaxiralarini hisoblashda 
matematik statistika asoslaridan foydalanishni taklif etdi. 
XVII Xalqaro Geologik kongressda (XGK) (Moskva, 1937 y.) I.M.Gubkin 
rahabarligida sobiq Ittifoqdagi neft zaxiralarini hisoblash bo’yicha juda katta 
metodik, ilmiy va amaliy ahamiyatga molik ishlar bajarildi. 
Neft zaxiralarini hisoblash metodlari rivojlanishi bilan birga gaz zaxiralarini 
hisoblash metodikasi ham takomillashtirildi. Ilmiy Akademiyaning Energetika 
instituti tashabbusi bilan 1937 y.da M.A.Jdanov va S.V. SHumilinlar tomonidan 
sobiq Ittifoq bo’yicha gaz zaxiralari birinchi marta hisoblab chiqildi. Gaz zaxiralarini 
hisoblashda hajmiy metoddan tashqari bosim pasayish metodi ham keng qo’llanila 
boshlandi. 
Neft zaxiralarini statistik metod bilan hisoblashda boshlang’ich debitlarni 
aniqlash muhimdir. Boshlang’ich debitlarni aniqlashda ishlab turgan qo’shni 
quduqlar ma’lumotlaridan yoki qo’shni o’xshash qatlamlarda burg’ilangan quduqlar 
bo’yicha to’plangan ma’lumotlardan foydalanish taklif etildi. SHuningdek, 
quduqning ehtimoliy unumdorlik egri chizig’ini tuzish metodikasiga ham ayrim 
aniqliklar kiritildi. 
Keyinchalik, yangi neft hududlarida zaxiralarni hisoblashning hajmiy metodi 
kengroq qo’llanila boshlandi. Bu metodni takomillashtirish ishlari asosan hisob-kitob 
qilish uchun dastlabki ma’lumotlarni aniqlash, ularga ishlov berish va o’rtacha 
qiymatni hisoblash metodikasiga aniqlik kiritish yo’nalishlarida olib borildi. 1949 
yilda M.A.Jdanov tomonidan material balans metodining asosiy holatlari chop etildi, 
lekin bu metoddan etarli darajada foydalanilmadi. 
1959 yilda M.A.Jdanov neft va gazning istiqbolli (bashorat) zaxiralarini sifat 
jihatdan va miqdoriy baholash metodikasi bo’yicha to’plangan ma’lumotlarni 
umumlashtirib nashr etdi. 
Zaxiralar bo’yicha tuzilgan sobiq Ittifoq Markaziy komissiyasi, so’ngra zaxiralar 
bo’yicha tuzilgan Umumittifoq komissiyasi va keyinchalik qayta nomlangan foydali 
qazilmalar zaxiralari bo’yicha Davlat komissiyasi 1960-80 yillarda neft va gaz 
zaxiralarini hisoblash metodikasining takomillashuviga yordam berdi. 
Hozirgi vaqtda sobiq Ittifoqda va O’zbekiston Respublikasida 1983 yilda qabul 
qilingan «Konlar, neft va yonuvchi gaz manbalarining istiqbolli va bashorat 
zaxiralari tasnifi» qo’llanilmoqda. 
Zaxiralar tasnifi yer qa’ridagi neft va gaz zaxiralarini ularni geologik jihatdan 
o’rganilganlik darajasiga va sanoat miqyosida o’zlashtirishga tayyorlanganligiga 
ko’ra umumiy printsiplarga asoslanib hisoblash imkonini beradi. Zaxiralarni u yoki 
bu toifaga kiritish ularning aniqlanganligining ishonchligiga, geologik sharoitlarni va 
hisoblash ob’ektini o’rganilganlik darajasiga bog’liqdir. 
1984 yilda sobiq Ittifoqda zaxiralar tasnifini qo’llash bo’yicha ishlab chiqilgan 
yo’riqnoma talablarida neft va gaz konlarini razvedka qilish va ishlatishda, ularni 
qazib chiqarish va qayta ishlash korxonalarini loyihalashda hamda neft va gaz konlari 
zaxiralarini hisoblash va Davlat Zaxiralar Komissiyasiga (DZK) taqdim etishda unga 
rioya qilish majburiy deb belgilandi.