Qobiliyatlarvaqiziqishlardiagnostikasi
Amaliypsixologiyaningbugungikundagiengmuhimvadolzarbvazifalaridanbirilayoqatko‘rtaklariniilkyoshlikdananiqlash, intellektdarajasigako‘rashaxsqobiliyatlariyo‘nalishiniochibberishdir. SHuninguchunhamhozirdako‘plabintellekttestlarivaqobiliyatlarnidiagnostikaqilishusullariishlabchiqilganvaularmuvaffaqiyatlitarzdaamaliyotdaqo‘llanmoqda.
Qobiliyatlarnio‘lchashmuammosiX1Xasrningoxiri - XXasrningboshlarigakelibizchilhalqilinaboshlandi. XorijdabundayishlarSpirmen, Bine, Ayzenkvaboshqalartomonidano‘rganildi. Ularqobiliyatlarvaiqtidornio‘rganishuchunmaxsustestlardanfoydalandilar. Butestlarningumumiymohiyatishundaki, ulardatopshiriqlartizimitoboraqiyinlashibboruvchitestlar-topshiriqlarbatareyasidaniboratbo‘ladi. Masalan, Ayzenkningmashxurintellekttesti 40 tatopshiriqdaniboratbo‘lib, uintellektualjarayonlarningkechishitezliginio‘lchaydi. Buerdavaqtmezonimuhimhisoblanadi. Boshqamualliflarsekinishlash - qobiliyatsizlikbelgisiemasdeb, boshqacharokusullarnio‘ylabtopganlar. Ko‘pchilikolimlaruchun, masalan, rusolimlariuchunqobiliyatnio‘lchashningishonchlimezoni - bushaxsyutuqlarinivauningqobiliyatidagio‘zgarishlarnibevositafaoliyatjarayonidaqaydetishdir. RusolimiE.A. Klimovyoshlariqtidoriningyo‘nalishinianiqlashmaqsadidafaoliyatvakasb - hunarsohalariniasosqilibolib, metodikayaratdivauning «Professional - diagnostikso‘rovnoma» debatadi. SHundayqilib, ubarchakasblarniularningyo‘naltirilgansohasigako‘ra 5 toifagabo‘ldi:
P(T) - tabiat (usimlik, hayvonlar, mikroogranizmlar);
T - texnika (mashina, materiallar, energiyaningturlari) ;
CH(O)- odam (odamlarguruhi, jamoalar);
Z (B)- belgilar (turlima’lumotlar, belgilisimvollar);
X (I)- badiiy, ijodiyobrazlar (tasviriysan’at, musiqa).
SHaxsningindividualxususiyatlarihaqidagapketganda, ularningtug‘ma, biologikxususiyatlarigaalohidae’tiborberiladi. CHunkiaslidabirtomondanshaxsijtimoiymavjudotbo‘lsa, ikkinchitomondan - biologikyaxlitlik, tug‘masifatlarnio‘zichigaolgansubstrat - individhamdir. Temperamentvalayoqatlarindividningdinamik - o‘zgaruvchanpsixikfaoliyatijarayoninita’minlovchisifatlarinio‘zichigaoladi. Busifatlarningahamiyatishundaki, ularshaxsdakeyinontogenetiktaraqqiyotjarayonidashakllanadiganboshqaxususiyatlargaasosbo‘ladi. Odamtemperamentigaaloqadorsifatlarningo‘zigaxosligishundaki, ularodambirfaoliyatturidanikkinchisiga, biremotsionalholatdanboshqasiga, birmalakalarniboshqasibilanalmashtirganpaytlardareaksiyalarningegiluvchanvadinamikliginita’minlaydivashunuqtainazardankaragandatemperament - shaxsfaoliyativaxulqiningdinamik (o‘zgaruvchan) vaemotsional - hissiytomonlarinixarakterlovchiindividualxususiyatlarmajmuidir92.
Temperamentxususiyatlarishaxsningichkituzilmasibilanbevositabog‘liqbo‘lib, ularningnamoyonbo‘lishiuningkonkretvaziyatlargamunosabatini, ekstremalvaziyatlardao‘ziniqandaytutishinibelgilabberadi. Masalan, insonturlivaziyatlardao‘ziniturlichatutadi: oliyo‘quvyurtidatalabalarsafigaqabulqilganligito‘g‘risidagiaxborotnieshitganbolaningo‘zinitutishi, yokihayotningogirsinovlari (yaqinkishiningulimi, ishdanhaydalish, do‘stningxoinligikabi) paytidaodambeixtiyornamoyonqiladiganreaksiyalariuningtemperamentidankelibchiqadi. SHuninguchunhamikkalavaziyatnihamkimdirog‘ir-bosiqlikbilan, boshqasiesao‘ziniyo‘qotgudekdarajadahis-hayajonbilanboshidankechiradi. SHuninguchunhamtemperamentningshaxsshakllanishivaijtimoiymuhitdao‘zigaxosmavqeniegallashidagiahamiyatijudakatta. O‘zinibosibolgan, hayotqiyinchiliklarinisabr-bardoshbilanko‘taradiganinsonningodamlarorasidagiobro‘sihambalandbo‘ladi. Buuningo‘z-o‘ziganisbatanhurmatinihamoshiradi, ishga, odamlargavanarsalargamunosabatinitakomillashtiribborishigaimkonberadi. Temperamentningyanabirahamiyatlijihatishundaki, uhayotiyvoqealarvavaziyatlarni, jamiyatdagiijtimoiyguruhlarni «yaxshi - yomon», «ahamiyatli - ahamiyatsiz» mezonlariasosidaajratishgaimkonberadi. YA’ni, tempramentodamningijtimoiyob’ektlarganisbatan «sezgirligini» tarbiyalaydi, professionalmahoratvakasbmalakasiningoshibborishigayordamberadi.
Temperamentalxususiyatlaraslidatug‘mahisoblansada, shaxsgabevositaaloqadorvaanglanadiganbo‘lganiuchunhamma’lumma’nodao‘zgaribboradi. SHuninguchunhamtug‘ilganchog‘idasangvinikkao‘xshashharakatlarnamoyonqilganbolaniumriningoxirigachafaqatshundayligichaqoladi, debbo‘lmaydi. Demak, harbirtemperamentxususiyatlarinivauningshaxstizimgaaloqasinibilishvashungayarashaxulosalarchiqarishkerak.
AkademikI. Pavlovtemperamentxususiyatlarinibelgilabberuvchiucholiynervtizimixossalariniajratganedi:
kuch, ya’ninervtiziminingkuchliko‘zgatuvchilarta’sirigabardoshi, shungako‘raodamlardagimehnatgayaroklilik, chidamkabisifatlarningnamoyonbo‘lishi:
Do'stlaringiz bilan baham: |