“O’zbekistonda uchraydigan sutemizuvchilar,ovlanadigan vakillari,kasallik tarqatuvchi va noyob turlari”

Kasallik tarqatuvchi vakillari
1-Qizil sug’ur ; 2-yumronqoziq; 3-olaxurjun 4-dumsiz sichqon.


2.4.Noyob vakillari
Odamlarning hisobicha, oxirgi 300 yil ichida 120 tur sut emizuvchi hayvonlar yer yuzidan qirilib ketgan. Hayvonlarning kelajakda yana y qolib ketish xavfi b lmasiigi uchun 1966-yilda jamoatchilikning tashabbusi bilan Xalqaro "Qizilkitob" tashkil qilingan. Keyinchalik (1983-yilda) esa O’zbekiston "Qizil kitobi" chop etildi. O’zbekistonning yangi "Qizil kitobi" 2003-yilda chop etilgan bo’lib, unga sut emizuvchilarning 23 ta turi kiritilgan. Ular ichida ko’k sug'ur, tyanshon qo’ng'ir ayig'i, O’rta Osiyo qunduzi, Turkiston silovsini, qoraquloq, qor qoploni, Buxoro bug'usi, jayron, morxo’r, yovoyi qo’ylar diqqatga sazovordir. Hayoti xavf ostida qolgan yoki soni kamayib borayotgan hayvonlarni himoya qilishning eng samarali tadbirlariga q riqxonalar va buyurtmaxonalar barpo qilish kiradi. Hozirgi vaqtda zbekistonda 6 ta tog'(Hisor, Zomin, Kitob, Nurota, Surxon, Chotqol), 3 ta cho’l -to’qay Qizilqum, Boday-To’qay, Zarafshon q riqxonalari va 2 ta milliy bog‘ (Zomin, Ugom -Chotqol) faoliyat yurgizmoqda. O’zbekistonga Amerika qit’asidan ondatra, nutriya va norka keltirilib iqlimlashtirilgan.
Tabiat va tabiat resurslarini himoya qilish birlashmasining Qizil Kitobi (XTHQB) tashkil etildi. Bu kitob chet elda 60-70 yillarda chop etildi. 1-2 - tomida sutemizuvchilar, qushlar haqida, 3-4-tomida esa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonla, sudralib yuruvchilar va baliqlar haqida so’z yuritiladi.
Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O`n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug`ular, g`or arsloni va ayiqlari, o`rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo`qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600 yildan 1875 yilgacha sut emizuvchilarning 63-turi qizil kitobga kiritildi.«Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) O`zbekiston faunasida sut emizuvchilar-108,

Yangi «Qizil kitob» (2009) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 24 turi. Bu yerda Osiyo hayvonlarining ko’pgina vakillari uchraydi. Ularning ichida: bo’ri, tikquloq tipratikon, tulki, qursoq, quyon, jayron, sayg’oq, yovvoyi cho’chqa, morxo’r, tog’ qo’yi, bo’rsiq, toshli tulki, ayiq, qoplon, gornostay, Sibir tog’ echkisi, Hind kalamushi, chiyabo’ri, Buxoro bug’usi, yumronqoziq, tovushqon, to’qay mushugi, yo’lbars kiritilgan.

Juft tuyoqlilardan xongul jayron. morxo‘r, Ustyurt qo‘yi (arqal). Buxoro qo‘yi, Qizilqum arxari O'zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan. Ayiqlarning 5 ta turi Xalqaro «Qizil kitob»ga, qo‘ng‘irayiq esa 0 ‘zbekiston «Qizil kitob»iga kiritilgan.Kichik taqaburun, uzundum tunshapalak, oq qorinli o ‘qquloq va keng quloqli qat-qatlab O‘zbekiston «Qizil kitob»iga kiritilgan.Kemiruvchilar (Rodentia) turkumi. Ko'k sug'ur bilan mitti qo'shoyoq O'zbekiston «Qizil kitob»iga kiritilgan.Uzun ignali tipratikan 0 ‘zbekiston «Qizil Kitob»iga kiritilgan.
Faunani asrash va bovitish. Olimlaming hisoblariga qaraganda, oxirgi 300 yil ichida 120 tur sutemizuvchilar Yer yuzidan qirilib ketgan. Hayvonlarning kelajakda yo'qolib ketish xavfining oldini olish uchun 1966-yilda jamoatchilik tashabbusi bilan Xalqaro «Qizil kitob» tashkil qilingan. O'zbekiston «Qizil kitobi» birinchi marta 1983-y ilda chop etilgan va unda sutemizuvchilarning 22 ta turi kiritilgan edi. Hayoti xavf ostida qolgan yoki soni kamayib borayotgan hayvonlami himoya qilishning eng samarali choralaridan biri qo’riqxonalar va buyurtmaxonalar tashkil etishdir. Hozirgi vaqtda MDHda 130 ta qo'riqxona bor. Bu qo'riqxonalaming umumiy maydoni 8 mln gektarga yetad i.O ’zbekistonda uchraydigan 105 tur sutemizuvchilardan 23 turi va 1 ta kenja turi kamyob, yo'qolib borayotgan turlar hisoblanib. 2009- yilda qayta to'ldirilib chop etilgan 0 ‘zbekiston Respublikasi «Qizil kitobi»ga kiritilgan. Bularga uzun ignali tipratikan, kichik taqaburun, uzun dumli tunshapalak. oq qorinli o'qquloq, keng quloqli qat-qat lab, ko‘k sug'ur, mitti qo shoyoq, qo'ng'ir ayiq, Hind asalxo'ri, O'rta Osiyo qunduzi, sirtlon, gepard, qoraquloq, Turkiston silovsini, qoplon, Turon yo'lbarsi. ilvirs, Turkman kulani, xongul (Buxoro bug'usi), jayron. morxo'r (burama shoxli echki), Ustyurt qo'yi (arkal), Buxoro qo‘yi va Qizilqum qo‘yi kiradi.O'zbekistonda so'nggi yillarda biologik xilma-xillikni saqlab qolish borasida bir qancha muhim tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ularni vanada jadallashtirish kamyob va yo‘q bo'lib ketayotgan hayvon muihofazasini kuchaytirish hamda sonini tiklash maqsadida Respu likamizning turli hududlarida oltita tog' (Hisor, Zomin, Kitob, Nur ota. Surxon. Chotqol). uchta cho'l-to'qay (Qizilqum, Boday-To qay, Zaratshon) qo'riqxonalari. ikkita milliy bog’ (Zomin, Ugom-Chotqo . r.n'qqizta buyurtmaxonalar (Amasoy, Dengizko I. Qoraqir, Qorako . Qamabcho‘1, Qo’shrabod. Sayg'oqli. Sarmish. Sudoche) va ikkita tabiiv vodgorlik (Vardonze, Yozyovon) tashkil qilingan va ular hayvonot olamining majmuyi muhofazasiga. uning resurslaridan barqaro
fovdalanishga xizmat qilmoqda." Nafaqat Respublikamizda, balki butun mintaqada yagona. kamyob hayvon I ami ko'paytirish, ulami saqlash va reintroduksiya qilish bilan shug'ullanuvchi «Jayron» ekomarkazi ham alohida muhofaza qilmadiganhudud maqomiga ega.O'zbekistonga Amerika qit’asidan ondatra, nutnya va norkakeltirilib iqlimlashtirilgan.



Xulosa
Sut emizuvchilar umurtqali hayvonlarning eng takomillashgan sinfidir. Umurtqali hayvonlarning boshqa sinflariga solishtirsak, sut emizuvchilarning nisbatan yuqori darajada rivojlanganini ko’rishimiz mumkin. Ularning turli muhit sharoitida yashashga moslashishi, xilma- xil tuzilishga ega ekanligi, kelib chiqishining uzoq davrlarga taqalishi shular jumlasidandir..Sut emizuvchilar tuzilishiga e’tibor bersak, bir qancha o’ziga xos xususiyatlarni ko’rishimiz mumkin. Tanasining jun bilan qoplangani tashqi muhit noqulayliklaridan ximoya qiladi, sezgi organlarining kuchli rivojlanganligi ularga ov qilishda, xavfni sezishda,yaqinlarini tanishda asosiy omil hisoblanadi. Skeleti tuzilishi jihatidan ham faol harakatlanishga moslashgan, tishlarining tuzilishi kuchli ixtisoslashganligi oziqlanish turi bilan bog’liq. Yuksak darajada rivojlanganligi yer yuzida shiddat bilan tarqalishiga imkon berdi.Sut emizuvchilar sinfi evolyutsion nuqtai nazaridan ancha avval paydo bo’lgan bo’lib, ularning bu darajada xilma-xil ko’rinishga ega ekanligi bundan dalolat beradi. Bu esa ularning rivojlanish bosqichida har xil sharoitga moslashishidan yuzaga keladi. Xususan morfologik nuqtai nazardan qaraganda, bu yurakning 4 kameraga bo’linishi, arterial va venoz qonning qo’shilishiga imkon bermaydigan o’ng aorta yoyi paydo bo’lishi, oziqni yutish vaqtida ham nafas olishga imkon beruvchi ikkilamchi tanglay hosil bo’lishi, termoregulyatsiya katta rol o’ynaydigan teri qoplamining murakkablashuvi va ikkilamchi miya gumbazi hosil bo’lishida ko’rinadi.Umuman olganda inson hayotini sut emizuvchilarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Qadimdan insoniyat sut emizuvchilardan turli ehtiyojlari uchun foydalangan. Bir qancha turlarini xonakilashtirib, xo’jalik ishlarida foydalanib kelinmoqda. Sut emizuvchilar asosan sut, go’sht-yog’, mo’yna-teri, ishchi kuchi sifatida va boshqa maqsadlarda inson hayotida muhim rol o’ynaydi. Shu o’rinda ularni ko’paytirish, yangi zot yaratish va mahsuldorligini oshirish, kamyob turlarni muhofaza qilish, zararkunanda sut emizuvchilar sonini cheklash va shu kabi ishlar orqali ulardan oqilona foydalanish mumkin.
Sut emizuvchilarning odam faoliyatidagi ahamiyati. Insoniyat tarixida sut emizuvchilar asosiy oziq manbayi sifatida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Odam eng qadimgi davrlardan boshlab sut emizuvchilarni go’shti, tеrisi va mo’ynasi uchun ovlagan, ularni qo’lga o’rgatgan va sutidan foydalangan. Sut emizuvchilarning odam hayotidagi ahamiyati kun sayin ornib bormoqda. Sut emizuvchilardan yovvoyi cho’chqalar, tyulеnlar, ayrim kitsimonlar go’shti uchun ovlanadi. Olmaxon sayg’oqlar, sobo’l, tulkilar, ondatra, krot, quyon lar, suvsarlar, ayrim dеngiz hayvonlari (dеngiz qunduzi, dеngiz mushuklari) qimmatli mo’yna bеradi.
Sut emizuvchilar qadimdan odam hayotida katta ahamiyatga ega boʻlgan. Koʻpchilik Sut emizuvchilar ovlangan. Bir qancha turlari xonakilashtirilib, ulardan oziqovqat manbai, ishchi kuchi yoki qoʻriqchi sifatida foydalanib kelinadi. 20-asr dan moʻynali Sut emizuvchilarni xonakilashtirish, ulardan lab. hayvonlari sifatida foydalanish boshlandi. Bir qancha Sut emizuvchilar qishloq xoʻjaligi ekinlari, oʻrmonchilik (ayrim kemiruvchilar) va chorvachilikka (asosan, yirtqichlar) ziyon keltiradi. Ayrim Sut emizuvchilar (asosan, kemiruvchilar) oʻlat, tulyaremiya, quturish va boshqa ogʻir yuqumli kasalliklarning tarqalishida ishtirok etadi.