O‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va 8- son ilmiy tadqiqotlar jurnali

O‘ZBEKISTONDA
 
FANLARARO
 
INNOVATSIYALAR

VA 
8-
SON

ILMIY
 
TADQIQOTLAR
 
JURNALI
20.05.2022
284 
to`xtalib o`tganlar. Sh.Yoqubovning “Navoiy asarlari onomastikasi”nomli 
tadqiqotida ham bir qator ismlar tarixan tahlil qilingan. 
Antroponimlar tarixini o`rganish bilan bog`liq masalalardan biri “Tarixiy 
antroponimlar” tushunchasini aniqlashtirish va tarixiy nomalar majmuini 
zamonaviy ismlar fondidan fikrlash, chegaralash masalasidir. Chunki, ushbu 
tadqiqotda “Tarixiy antroponimlar”deb nomlangan nomlarning ma`lum bir qismi 
hozirgi o`zbek antroponimlari fondida iste`molga mavjuddir. Bunday nomlar tilida 
paydo bo`lish davri va xolatiga ko`ra tarixiy bo`lsa-da, qo`llanishi, hayotiyligiga ko`ra 
zamonaviy hamdir. Demak, bunday nomalar ham tarixiylik, ham zamonaviylik 
xususiyatiga ega. Hozirgi o`zbek tilidagi Ulug`bek, Tangriberdi, O`lmas, Temur 
ismlari qadimiy va tarixiy, shuningdek, zamonaviy hamdir. Tarixiy antroponimlar 
ma`lum tarixiy yozma manbalarda yoki folklor tilida uchrashi kabi xususiyatlari 
bilan xarakterlanadi. Yodnomalarda qayd etilgan antroponimlarning hozirda 
ishlatilmasligi ularni unutilgan, “o`lik” ismlar qatoriga kiritadi. Bunday ismlar ham 
tadqiqotda “Tarixiy antroponimlar” atamasi bilan yuritiladi. Antroponomlar turli 
tarixiy davrlardagi holati va rivojini tadqiq qilish muhim ahamiyatga ega. 
Yodnomalardagi antroponimlar tuzilishiga ko`ra 2 guruhga bo`linadi: 
1. Sodda ismlar yodgorliklarda nisbatan kamroq uchraydi. Masalan: Bulun 
Kultegin qoshiga hamdardlik bildirish uchun kelgan Tibet xalqining vakili Yamtar-
Bilga hoqon yodgorligida uchrovchi erkak ismi.
2. Qo`shma ismlar o`ziga xos komponentlardan tashkil topganligiga qarab 
quyidagi guruhlarga bo`linadi: 
a) Ism+qag`an: Ba`zi kag`an-tokuz og`uz xalqining boshlig`i; Bilg`a qag`an – Kul 
teginning akasi, Qutlug`ning o`g`li, kag`an - turkiy qabilalar hukmdori. U VI asrning 
birinchi yarmida shujanlarni mag`lubiyatga uchratgandan so`ng “El qag`an”-turkiy 
xalqlar hoqoni unvoniga sazovor bo`lgan. Yodnomalarda Istemi qag`an, Qapag`an, 
qag`an va boshqa qo`shma ot shakllarida uchraydi. 
b) Ism+tegin: Yo`llig` tegin va Bilg`a qag`an yozuvchilarini tuzgan shaxzoda, 
Uzmis tegin – 745 yida uyg`ur xoni Muyun Churdan yengilgan so`nngi turk xoqoni. 
c) Ism+sangun: Kuni sangun tabg`ach lashkarboshchisi. Nang sangi – tabg`ach 
lashkarboshchisi, faqat Kul tegin yodnomasida uchraydi, ular sangun – 
lashkarboshining ismi, Chacha sangun – tabg`ach lashkarboshining ismi. Sangun 
lashkarboshiga berilgan unvon va ayni vaqtda bitiktosh yasovchi usta ma`nosida 
ham keladi. 
d) Ism+bilg`a: El bilga, Bilga qag`an va Kul tegenning onasi, Og`uz bilg`a – erkak 
ismi. 
e) Ism+chur: Kuli chur-tardush xalqining yo`lboshchisi, Inonch chur-elchining 
ismi. 
f) Ism +beg: Bars beg-turk boshlig`i, lashkarboshisi. 
g) Ikki komponentdan tuzilgan qo`shma ism: Tunyuquq - turkiy hoqonlar 
(Qutlug`, Qapag`an, Bilga) ning maslahatchisi. Qutlug` hoqonga xizmatga kelganga 

---