O‘zbekistonda davlat tili va boshqa tillarning rivoji

Ona tili

MAVZU Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari

MAQSAD: A) ta’limiy maqsad - O’quvchilarga mavzu haqida bilim berish

B) tarbiyaviy maqsad –o’quvchilarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash

C) rivojlantiruvchi maqsad – o’quvchilar ongiga ijod qilish g’oyasini singdurish

DARS TURI: umumlashtiruvchi

USLUB: an’anavuy

JIHOZ:darslik

DARSNING BORISHI:

I. Tashkiliy davr : A) salomlashish

. B) davomatni aniqlash

II. UY VAZIFASINI SO’RASH

A)Mashqlar orqali.

101- mashq. Berilgan gaplardagi so'z birikmalarini aniqlang va ularning o'zaro bog'lanishi xususiyatini sharhlang.

1. Shu paytda mehmonxonaning eshigini birov qattiq taqillatdi. (S.A.) 2. Tongda hammayoqdan bulbullarning xush ovozi eshitildi. (H.N.)
B)Savollar orqalli

1.Gap nima? Gapning so'z birikmasidan farqi nimada?

2.Gapning qurilishi va grammatik ma 'nolari haqida nimalarni bilasiz?

3.Gapning grammatik asosi deganda nimani tushunasiz?

4.So'zlovchining maqsadiga ko'ra gaplar necha xil?

5.Qanday gaplar undov gaplar deyiladi?

6.Og'zaki nutqda ohang, yozma nutqda tinish belgilarining ahamiyati haqida so'zlang.

III.YANGI MAVZU BAYONI

Har bir gapda ma'lum bir maqsad, niyat yoki his- hayajon ifodalanadi. So'zlovchi biror narsa, voqea-hodisa haqida xabar qiladi, yoki o'ziga noma'lum bo'lgan narsa va voqea-hodisalar to'g'risida ma'lumot olishni istaydi, tinglovchiga biror ishni bajarish bo'yicha buyruq-xitobini bildiradi. Gaplar ana shu maqsadlarga ko'ra turlicha quriladi: o'ziga xos grammatik xususiyatlarga ega bo'lib, alohida ohang bilan talaffuz etiladi. Ifoda maqsadiga ko'ra gaplar: 1) darak gaplar, 2) so'roq gaplar, 3) buyruq gaplar, 4) istak gaplarga bo'linadi.

IV.MUSTAHKAMLASH

A)Mashqlar orqali.

1- topshiriq. Berilgan gaplarni darak, so'roq, buyruq va istak maz- munlarini ifodalashiga ko'ra guruhlab yozing. Darak, so'roq, buyruq yoki istak mazmunini gaplarda qanday vositalar yuzaga keltirayotganini ayting.
1. Mana senga qog'oz bilan qalam, shunga sen bitta e'lon yozasan. (M.Ism.) 2. Tog' qushlarining sayrashi qo'ylarning ma'ragan ovozlariga jo'r bo'lmoqda. (I.R.) 3. Shohim, Alisherga ozor bermang, u buyuk odam! 4. Xo'sh, sen o'tkazadigan tajriba nimani isbot qilishi kerak? (A.Q.J 5. Akalari ham, Oyqizning o'zi ham shu uyda o'sgan. (Sh.R.) 6. Qani hamma xotin ham sizday bo'lsa... (A. Q.) 7. Shu choqqacha qaysi burchakda mog'or bosib yotgan edingiz? (A.Q.J 8. Qani til bo'lsa-yu, u bilan suhbatlasha qolsa! (O.J
102- mashq. Rasm asosida dialogli matn yarating, so'ng undagi gaplarni darak, so'roq, buyruq va istak gaplarga ajrating.
Darak, so'roq, buyruq va istak gaplar egali va egasiz, yig'iq va yoyiq, sodda va qo'shma gap shaklida bo'lishi mumkin.

2- topshiriq. Namoyish qilindi, tomosha qildingizmi, o'qib chiqing, bilsa edi fe'l shakllarini kesim vazifasida qo'llab gaplar tuzing va ular gapning ifoda maqsadiga ko'ra qaysi turiga kirishini ayting.
B) savollar orqali

1.So 'zlovchining nutqidagi gaplar mazmun va maqsadiga ko 'ra necha xil bo'ladi?

2.Darak mazmunidagi gaplar qanday xususiyatlarga ega? Fikringizni misollar bilan isbotlang.

3.Gapda so'roq mazmunini nimalar yuzaga keltiradi?

4.Buyruq va istak gaplarning bir-biridan farqi nimada? Misollar keltiring.

V.BAHOLASH MEZONI

Ishtirokiga qarab

VI.UYGA VAZIFA
103- mashq. Kela qolsa edi, yugurasizmi, chopib ketdi, ko'rib keling so'z shakllarini kesim vazifasida qo'llab gaplar tuzing. Ularning mazmunidagi farqlarini ayting.

Ona tili

MAVZU GAPNING HIS-HAYAJONNING ISHTIROKIGA KO'RA TURLARI

MAQSAD: A) ta’limiy maqsad - O’quvchilarga mavzu haqida bilim berish

B) tarbiyaviy maqsad –o’quvchilarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash

C) rivojlantiruvchi maqsad – o’quvchilar ongiga ijod qilish g’oyasini singdurish

DARS TURI: umumlashtiruvchi

USLUB: an’anavuy

JIHOZ:darslik

DARSNING BORISHI:

I. Tashkiliy davr : A) salomlashish

. B) davomatni aniqlash

II. UY VAZIFASINI SO’RASH

A)Mashqlar orqali.

103- mashq. Kela qolsa edi, yugurasizmi, chopib ketdi, ko'rib keling so'z shakllarini kesim vazifasida qo'llab gaplar tuzing. Ularning mazmunidagi farqlarini ayting.
B)Savollar orqalli

1.Gap nima? Gapning so'z birikmasidan farqi nimada?

2.Gapning qurilishi va grammatik ma 'nolari haqida nimalarni bilasiz?

3.Gapning grammatik asosi deganda nimani tushunasiz?

4.So'zlovchining maqsadiga ko'ra gaplar necha xil?

5.Qanday gaplar undov gaplar deyiladi?

6.Og'zaki nutqda ohang, yozma nutqda tinish belgilarining ahamiyati haqida so'zlang.

III.YANGI MAVZU BAYONI

Bilib oling. Gaplar his-hayajonning ishtirokiga ko'ra ikki turga bo'linadi: 1) his-hayajonsiz gaplar; 2) his-hayajon (undov) gaplar.

Darak, so'roq va buyruq gaplar his-hayajonsiz gaplardir. Bular nutqda kuchli his-hayajonga ega bo'lishi bilan his-hayajon gaplarga aylanishi mumkin. His-hayajon gaplar undov gap deb ham nomlanadi.

Undov gap fikrni kuchli his-hayajon bilan ifodalaydigan, kuchli ohang bilan aytiladigan gapdir. Ular shodlik, quvonch, suyunish, qo'rquv, tantana, taajjub, qayg'u, afsuslanish kabi turli hissiyotlarni ifodalaydi va baland ohangda aytilishi bilan boshqa gap turlaridan farq qiladi. Yozuvda undov gapning oxiriga undov belgisi qo'yiladi. Masalan: Voy, qomatingdan onang o'rgilsin! (A. Q.J O'z qilmishlaringizdan uyalmaysizmi? (A. Q.J Qadamlaringizga hasanot! (A. Q.J

Salomlashish-so'rashish, xayrlashish singari holatlar bilan bog'langan gaplar ham yuqori ohang bilan aytiladi (To'y muborak! Xayr, do'stim!) va undov gaplar hisoblanadi.

Undov gap so'roq gapdan hosil bo'lgan bo'lsa, oldin so'roq, keyin undov belgisi qo'yiladi: Aytsangiz-chi, nima dedi?!

IV.MUSTAHKAMLASH

A)Mashqlar orqali.

1- topshiriq. Chap va o'ng tomondagi gaplarni, gap oxiridagi tinish belgilariga e'tibor bergan holda, to'g'ri ohang bilan o'qing va maz­munini qiyoslang. Qaysi qatordagi gaplarda his-hayajon mavjud?

2- topshiriq. Chap tomondagi gaplarning ifoda maqsadiga ko'ra turini ayting.

Ertaga maktabimizga shoirlar keladi.

Qachon chiqasiz deyapman?

Meni xafa qilgingiz kelmasa, u yerga bormang.

Ko'z yoshlarini, koshki, to'xtata bilsa.

Ertaga maktabimizga shoirlar keladi!

Qachon chiqasiz deyapman?!

Meni xafa qilgingiz kelmasa, u yerga bormang!

Ko'z yoshlarini, koshki, to'xtata bilsa!!

104-mashq. Gaplarni to'g'ri ohang bilan o'qing, so'ng ular ichidan

undov gaplarni ajratib ko'chiring. Ularda qanday mazmun ifodalanganini qavs ichida ko'rsating.

1. Qulog'im sizlarda, mehmonlar! — dedi u tik turganicha. (J.Abd.J 2. Ilm, fan va fikr olami nihoyatda keng va chuqur. (O.J 3. Balli, Ra'no, ana jinnilik! — dedi dadasi, — atlas ko'ylakhayf senga, bo'zdan boshqasi, albatta, hayf! (A.Qod.J 4. Zap bitibdi-da, jonivor! (H.G'.J 5. Ha, ho'kiz uylaringga eltib berilsinmi?! Axir borilsin, arz qilinsin-da!!! (A.Q.J 6. Ering ota-onasidan kechsinmi?! — dedi. (A.Q.J 7. Sen qanaqa cho'qqiga intilgan eding?! (A.Q.J 8. O'n yil! O'n yildan beri kasal ekanmi?! (A.Q.J 9. Siz yo'qmidingiz? Nega yig'lanadi? A? Yig'lanmasin! (A.Q.J 10. Bu joylar menga yoqadi, juda-juda! (J.Abd.J 11. Sen chala qolgan yerlaringgagina achinyapsan, — dedi Bektemitjon, hammasiga! (J.Abd.J

B) savollar orqali

1.His-hayajonning ishtirokiga ko'ra gaplar necha turli bo'ladi?

2.Undov gaplar qanday hosil qilinadi?

3.Undov gaplar oxiriga qanday tinish belgilari qo'yiladi

V.BAHOLASH MEZONI

Ishtirokiga qarab

VI.UYGA VAZIFA
105-mashq. Uyga vazifa. She'riy asarlardan undov gaplarga 4—5 ta misol topib yozing.