O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi

2. Turizm geografiyasi mazmun mohiyati

Bugungi kunda geografiya fanlar tizimining yana bir rivojlanib borayotgan

tarmog‘i sifatida turizm geografiyasi ham takomillashib bormoqda. Turizm geografiyasiga asosan tabiiy geografik resurslar bilan bir qatorda sayyohlik yo‘nalishlari ham kiradi.
Xalqaro turizm geografiyasi – davlatlar o‘rtasida sayyohlar ayriboshlash xalqaro aloqalarning bir turi bo‘lib, u turistik tashkilotlar o‘rtasidagi hamkorlikni ta‘minlaydi. Xalqaro turizm jahon xalqlarini bir-birini o‘rganishga, xalqlar o‘rtasida do‘stona aloqani, savdo-sotiqni, madaniyat va ilm-fanni yusaltirishga xizmat qiladi.
Xalqaro turistik faoliyat – mintaqa va regionlar yoki davlatlar bo‘yicha migratsion xarakat hisoblanadi. Sayohat paytida sayyohlar mehnat (mahsulot ishlab chiqarish, moddiy daromad olish) bilan band bo‘lmasdan, balki qabul qiladigan davlatga valyuta to‘lashadi.
Tahlilllar shuni ko‘rsatadiki, dunyo miqyosida turizmning geografik taqsimoti bir xil emas. Shu bois, mintaqa yoki davlatlar turistik salohiyatlari va ulardan foydalanish hususiyatlariga ko‘ra bir biridan farq qiladi.Yevropa 57,7 foizni, Amerika qit’asi 18,5, Osiyo va Tinch okeani mintaqasi 16.0 foizni tashkil etgan. Jahon miqyosida Yevropa va Amerika mintaqasida xalqaro turizm salmog‘i yuqori, ammo rivojlanish sur‘ati esa Sharqiy Osiyo, xususan Tinch okeani sohillari davlatlarida jadal kechmoqda.
Turizm jahon iqtisodiyotining asosiy tarmog‘i sifatida sohalar ichida yillik foyda ko‘rsatkichlari bo‘yicha dunyoda oldingi o‘rinlarning biriga chiqib oldi. Jahon mamlakatlari ichidagi birinchi o‘nlikda turadigan davlatlarda turizmdan keladigan foyda ko‘rsatkichlarini hamda keladigan sayyohlar sonini taqqoslash asosida xalqaro turizmning mintaqaviy o‘rnini aniqlash mumkin
Turizmning ahamiyati va ommabopligi, ayniqsa, keyingi o‘n yillikda dunyoning eng yirik tarmoqlaridan biriga aylangani sari turizmning geografiya va uni o‘rganishdagi o‘rni ham ortib bordi.
Turizm geografiyasi sayohat va turizmni ijtimoiy va madaniy faoliyat sifatida o‘rganadi. Turizm geografiyasi keng ko‘lamli qiziqishlarni qamrab oladi, shu jumladan turizmning atrof-muhitga ta'siri, turizm va dam olish iqtisodiyoti geografiyalari, turizm sanoati va menejment muammolariga javob berish, turizm va turizmning joylashuvi sotsiologiyasini ham belgilaydi.
Geografiya turizmni o‘rganish uchun asosiy hisoblanadi, chunki turizm geografik xususiyatga ega. Turizm hududlarda yuzaga keladi, u joylar orasidagi harakat va faoliyatni o‘z ichiga qamrab oladi va bu joylar, landshaftlar va odamlar o‘rtasidagi munosabatlar orqali joy xususiyatlari va shaxsiy o‘ziga xosliklari shakllanadigan faoliyatdir. Jismoniy geografiya turistik joylarning yaratilishi va atrof-muhitga ta'siri va tashvishlari turizm joylarini rivojlantirishni boshqarishda e'tiborga olinishi kerak bo‘lgan asosiy masalalar bo‘lgan asosiy fonni ta'minlaydi.
O‘rganish nuqtai nazaridan yondashuvlar turli holatlarga qarab farqlanadi. Turizmni boshqarish bo‘yicha ko‘plab adabiyotlar metodologiyada miqdoriy bo‘lib qolmoqda va turizmni turistlar kelib chiqishi joylari (yoki turistlar ishlab chiqaruvchi hududlar), turistik yo‘nalishlar (yoki turizm ta'minoti joylari) va kelib chiqish va borish joylari o‘rtasidagi munosabatlar (bog‘lanishlar), shu jumladan transportni o‘z ichiga oladi:marshrutlar, biznes aloqalari va sayohatchilar motivatsiyasi.
Inson geografiyasidagi so‘nggi o‘zgarishlar madaniy geografiya kabi yondashuvlarni keltirib chiqardi, ular turizmga nazariy jihatdan turlicha yondoshuvlarni, shu jumladan turizm sotsiologiyasini o‘z ichiga oladi, bu turizmdan tashqarida alohida, alohida faoliyat sifatida va sayohatning kundalik hayotga qanday mos kelishini hisobga oladi va turizm nafaqat hududlardagi turistik xizmatlarni iste'mol qilish, balki borar joyidagi joy hissini ham yaratadi.
Turizm va geografiya o‘rtasidagi aloqalar joy, hudud, makon, foydalanish imkoniyati, miqyos va boshqalar kabi maxsus atamalar bilan bog‘liq. Bu ham integrativ xususiyatga ega bo‘lib, geografiyaning barcha sohalari, fizik, insoniy va iqtisodiy sohalarining asosiy elementlarini o‘z ichiga oladi.
Sayohatchilarni ishlab chiqaruvchi mintaqa - bu sayyoh keladigan joy.Bu nimani anglatadi, bu sodir bo‘layotgan turizmning tabiatiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, biror kishi ichki ta'tilga chiqayotgan bo‘lsa, uning tug‘ilgan shahri deyarli "sayohatchilarni ishlab chiqaruvchi mintaqa" sifatida tasniflanadi.
Osiyoning ba'zi mamlakatlari (masalan, Xitoy) turistlarni eng ko‘p jalb qiluvchi mintaqalardan biridir.
Turistik hududda siz turizmning ko‘plab tarkibiy qismlari mavjud bo‘ladi. U yerda mehmonxonalar, sayyohlik joylari, turistik ma’lumot markazlari va boshqalarni topish mumkin.
Turizm geografiyasiga kelsak, omillar turizm faoliyatini tashkil etish uchun zarur shartlar yoki cheklovlar xarakteriga ega. Aynan shu sabablar turizm industriyasining rivojlanishiga turtki beruvchi yoki cheklovlarni qamrab oladi. Qulay omillar deganda investitsiyalarni jalb qilish, aholi bandligini oshirish va boshqa mintaqaviy muammolarni hal etish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar mavjud. Turistik va rekreatsion resurslardan farqli o‘laroq, omillar boshqaruv ma'nosiga ega.
Turizm resurslari nafaqat turistik va rekreatsion faoliyatda qo‘llaniladigan narsalar, balki odamlarning ehtiyojlarini qondirishga qodir bo‘lgan turistik qiziqish obyektlari hamdir. Turistik resurslar turistik mahsulotni ishlab chiqarish omillari sifatida ishlaydi. Turistik sayohatlar hajmining oshishiga generatsion omillar yordam beradi. Cheklovchi omillar turizm faoliyatini cheklaydi, turistlar oqimini kamaytiradi.
Turizmni generetsion ya’ni rag‘batlantiruvchi omillariga hududning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari, turistik resurslar mavjudligi, tabiiy landshaft hududlar, iqlim mo‘tadilligi, turizm salohiyatining yuqoriligi, rekreatsiya zonalar mavjudligi singari omillarni misol keltirishimiz mumkin.
Turizmni cheklovchi omillarga mamlakatdagi siyosiy vaziyat, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar, iqlimiy o‘zgarish, mamlakatdagimavjud muammolar, infratuzilma shakllanmaganlik singari holatlar kiritishimizmumkin.
So‘nggi yillarda AQSh va G‘arbiy Yevropa davlatlari xalqaro turizmda yetakchi o‘ringa chiqib oldi. Ayni vaqtda rivojlanilayotgan mamlakatlarda ham bu sohaga e‘tibor kuchaymoqda. Ayrim davlatda turizm hisobiga milliy daromadning 40-50 foizdan ortiqni tashkil qilmoqda. Bunday mamlakatlar jumlasiga Marokash, Tunis, Keniya, Kipr, Barbados, Bagama, Bermud, Seyshall‘ orollarini ko‘rsatish mumkin.
Ta‘kidlash joizki, har bir mamlakatning turistik salohiyati uning maydoni, hududining tabiiy geografik, tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy turli tumanligi hamda turistik bozor va infratuzilmaning rivojlanganligiga bog‘liq. Bunday omil va sharoitlarning dunyo bo‘yicha farq qilishi xalqaro turizmning eng muhim ko‘rsatkichidir.
Xorijiy Yevropa dengiz buyi turizmining asosiy rayoni o‘rta yer dengizi bo‘yi bo‘lib, unga yiliga 100 mln. dan 150 mln.gacha turist kelib ketadi. Bu borada ayniqsa Laguriya dengiz sohillari mashhurdir. Bu yerda shimoldan Alp tog‘lari to‘sib turuvchi Rivera markazi Pitstsa, Xorvatiyadagi Adriatika sohillari, Ispaniya sohillari, Bamar orollari joylashgan. Tog‘ turizmning asosiy rayoni Alp tog‘idir. Tog‘ning quyi mintaqasi tog‘-changi sportida, yuqori mintaqasi esa Alpinizmda foydalanadi. Yevropaning Parij, Rim, Madrid shaharlari turistlarning o‘ziga xos ‘‘Makka’’ si hisoblanadi. Shuningdek, London, Amsterdam, Vena, Bern, Drezden, Praga, Budapesht, Venetsiya, Neapol, Syangan (Gongkong) kabi shaharlarida ham turistlar oqimi ko‘pchilikni tashkil qiladi
So‘nggi yillarda Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari (Tailand, Birma, Singapur, Malayziya, Indoneziya) hamda Avstraliyada turizmning rivoji yil sayin oshib bormoqda. Xususan Avstraliya yashil materik sifatida sayyohlikning o‘ziga xos tarmoqlarini rivojlantirmoqda. Shu bilan birgalikda Markaziy Osiyodagi davlatlar ham o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin jahon tajribasi asosida turizmni rivojlantirish uchun harakat qilmoqda.
O‘zbekistonda sayyohlik yo‘nalishlari qatorida “ Buyuk Ipak Yo‘li” sayyohlik yo‘nalishi ham mavjud bo‘lib u 1994-yil Toshkent va Samarqandda Jahon sayyohlik tashkilotining “ Ipak Yo‘li ” loyihasini ishlab chiqish bo‘yicha xalqaro yig‘ilishi o‘tkazilib, unda O‘zbekiston o‘sha yo‘nalishning markazi etib belgilandi. 1995-yil 2-iyunda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti “ Buyuk Ipak Yo‘li ” ni qayta tiklashda O‘zbekistonni ta’sirini kuchaytirish va uni ishtirokini kuchaytirish, respublikada xalqaro sayyohlikni rivojantirish borasidagi chora tadbirlar to‘g‘risida farmon qabul qildi.³
Shu tariqa dastlab “ O‘zbekturizm ” milliy kompaniyasi ipak yo‘li o‘tgan yo‘nalishlar bo‘ylab 200 dan ortiq yo‘nalishlar ishlab chiqdi. Ular asosiy sayyohlik yo‘nalishlarini qamrab oladi va Toshkent, Samarqand, Xiva, Buhoro va Farg‘ona vodiysi shaharlarini o‘z ichiga oladi. Ipak yo‘lining tarmoqlari hisoblangan Andijon, Namangan, Farg‘ona, Termiz, Nukus shaharlari orqali o‘tuvchi yo‘nalishi “ Farg‘ona Oltin Halqa ”sini tashkil qilib u ko‘plab shaharlarni o‘z ichiga olgan.
Bu sayyohlik yo‘nalishlari maqsad va vazifalariga qarab quyidagicha guruhga bo‘linadi: ixtisoslashgan va sarguzshtli sayyohlik, kemping va karvonsaroylarda dam olishdagi sayyohlik, qishloq sayyohligi, etnik va diniy sayyohlik, suvda sayyohlik, avtomobil sayyohligi. o‘quv va yoshlar sayyohligi, boshqa turdagi sayyohlik. kabi turlardan tashkil topgan.
Buyuk ipak yo‘li sayyohlik yo‘nalishida turistlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ularga namunali hizmat ko‘rsatish maqsadida yangi shinam mehmonxonalar, motellar, kempinglar umumiy ovqatlanish maskanlari va dam olish joylari bunyod etilmoqda.
Buning natijasida yo‘nalish bo‘ylab sayohat qiluvchilar soni yildan-yilga oshib bornoqda. O‘zbekistonning qadimdan mavjud bo‘lgan tarixiy yodgorliklari uning turizimini rivojlantirib ko‘plab turistlarning kelishiga sabab bo‘lmoqda. Ushbu qadimgi yodgorliklarning eng yiriklari Xiva, Samarqand, Buhoro, Shahrisabz, Toshkent va Qo‘qon shular jumlasidandir. Ularning qulay geografik muhitda joylashganligi sayyohlarning tashrif buyurish jarayonini o‘sishiga sabab bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda jami qadimdan 36 000 nafar tarixiy obidadan 7 000 tasi saqlanib qolgan bo‘lsa ularning 200 nafari YuNESKO ro‘yhatiga kiritilgan va uning muhofazasiga olingan . Ular haqida qisqacha tavsif: Samarqand. Turistik obektlari haqida qisqacha hozirgi vaqtgacha bir qator yodgorliklar saqlanib qolgan.