O’zbekiston xalqaro islom akademiyasi

Katta inqirozlarning global turizmga ta'siri⁵

Ammo, inqiroz davrida ko’p e’tiborni tortmasa-da, o’ta muhim rolni kasb etuvchi muammo bu turizmda ko‘pchilik – o‘zini-o‘zi band qiluvchilar ekanidir. Birgina gidlarni oladigan bo‘lsak, ular deyarli barcha mamlakatda ishsiz qolishdi, shu qatorda O’zbekistonda ham. Lekin O‘zbekistonda bu vaziyat qiyinroq, chunki O‘zbekistonda bu kasb mavsumiy bo‘lib, ular asosan bahor va kuz fasllarida ishlashadi. Buning natijasida gidlar o‘z kasbidan voz kechishi mumkin. Boshqa sohalarga o‘tib ketish ehtimoli ham katta. Bu esa o’z o’rnida pandemiyadan keyingi davrda gidlarga nisbatan talabning yuqorilashi, xizmat sifatining tushishi bilan bir qatorda uning narxi oshishiga ta’sir etishi mumkinligi ehtimoldan xoli emas.

Turizm xizmat ko‘rsatuvchi sohalar tarmog‘i bo‘lgani sababli, sayyohlarga xizmat qilib kelgan kafe, restoran va mehmonxonalar ham katta zarar ko‘rdi. Yana qayta o‘nglanish uchun iqtisodchilarning fikricha mamlakatimizga tahminan 5 yil kerak bo‘lishi mumkin.
Jahon turizm industriyasining hozirgi holati inqiroz sifatida tavsiflanadi, bu esa chuqur tahlil qilish va real vaziyatga mos keladigan inqirozga qarshi yechimlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Bu so'nggi yillarda COVID-19 pandemiyasi sabab bo'lgan eng chuqur va eng jiddiy inqirozdir. Turizmning yanada progressiv rivojlanishi haqidagi barcha prognozlar obнektiv sabablarga ko'ra asossiz bo'lib chiqdi. Fuqarolarning xalqaro harakatini toʻxtatib qoʻyishiga sabab boʻlgan koʻplab omillar pandemiyaga qarshi kompleks kurashish, odamlarning hayoti va sogʻligʻini saqlash zarurati bilan bogʻliq. Bunday sharoitda turizmni boshqarishning barcha darajalarida inqirozga qarshi boshqaruv choralarini ishlab chiqish kerak. Jahon turizm sanoati tashqi sabablarga ko'ra yuzaga kelgan chuqur inqirozda ekanligi ma’lum ekanligi holda, ularning aksariyatini obyektiv ravishda bartaraf etish juda qiyin.
Xalqaro turistik sayohatlarning keskin kamayishi sharoitida xalqaro turizm bozorida faoliyat yurituvchi turoperator kompaniyalar o‘z mijozlarining ko‘p qismini yo‘qotdi va shunga mos ravishda ularning foydasi ham keskin kamaydi. Turoperatorlar o'z xarajatlarini qisqartirishga majbur bo'lishadi va eng ko'p qo'llaniladigan hiylalardan biri - ish haqini kamaytirish va xodimlarni qisqartirishdir. Ushbu inqiroz natijasida 3 millionga yaqin sayyohlik kompaniyasi xodimlari ishini yo'qotishi mumkin. Butunjahon sayyohlik va turizm kengashi (WTTC) prognozlariga ko'ra, yaqin kelajakda 174 million kishi turizm sohasidan ishdan bo'shatilgan bo’lishi mumkin. Bugungi kunga qadar turizm sohasida bunday keng ko‘lamli qisqartirishlar bo‘lmagan. Aviatsiya sanoatida xodimlarning qisqarishi 4,8 million kishiga yetishi mumkin.
Turizm industriyasidagi mavjud vaziyat turizmni boshqarishning barcha darajalarida inqirozga qarshi choralarni ishlab chiqishda tizimli yondashuvni taqozo etmoqda. Inqiroz - bu alohida korxonalar, tarmoqlar, mamlakatlar yoki butun jahon hamjamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan kutilmagan hodisa. Hozirda koronavirus pandemiyasi butun jahon iqtisodiyotini qamrab oldi va bu inqiroz globaldir.
Inqirozga qarshi boshqaruv deganda inqiroz hodisalarining oldini olish, bartaraf etish yoki ta'sirini yumshatishga qaratilgan boshqaruv tushuniladi. ⁶Bugungi kunda pandemiya sharoitida inqirozga qarshi boshqaruv inqirozning salbiy ta'sirini kamaytirish va COVID-19 ning iqtisodiyotga, xususan, turizm industriyasiga salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun muhimdir.
Turizm sanoati inqirozga qarshi boshqaruv texnologiyasi bir qator tadbirlarni o'z ichiga oladi:
- inqirozga qarshi marketing chora-tadbirlari;
- inqirozga qarshi xodimlarni boshqarish;
- inqirozga qarshi strategik rejalashtirish;
- turistik industriya korxonasini qayta qurish va qayta profillash va boshqalar.
Inqirozga qarshi boshqaruvning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- inqiroz hodisalariga tezkor javob berish va ilgari qabul qilingan boshqaruv strategiyasini tuzatish;
- turizm sanoati korxonasining mavjud inqirozli vaziyatga adekvat munosabati;
- inqirozni yumshatish uchun turizm sanoati korxonasining barcha mumkin bo'lgan ichki zaxiralaridan foydalanish.
Inqiroz shundan iboratki, alohida korxonalar va tarmoqlar emas, balki butun dunyo va milliy iqtisodiyotlar zarar ko'rdi. Bu, bir tomondan, turizm industriyasining barcha korxonalarini og‘ir ahvolga solib qo‘ygan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, inqirozning global tabiati ichki, chiqish va kirish turizmi turoperatorlari uchun turlicha namoyon bo‘ldi. Chegaralarning yopilishi munosabati bilan xalqaro turizm amalda toʻxtab qoldi va bu bozorda faoliyat yurituvchi turoperatorlar oʻz faoliyatini tezda ichki turizmga yoʻnaltirishga majbur boʻldi. Ichki turizmning turoperatorlari biroz kamroq zarar ko'rdi, chunki. yoz boshida mamlakat bo'ylab ichki sayohat tiklandi.
O‘zbekistonga eng ko‘p keladigan sayyohlarning ikkinchi toifasi – bekpekerlar, ya'ni yosh sayyohlar edi. Bu toifa sayyohlar juda kam xarajat qilishadi, xarajatlarini tiyin-tiyinigacha hisob-kitob qilishadi. Pandemiyadan keyin sayyohat qilish narxi qimmatlashadi, natijada bu toifa sayyohlar ham kelmay qo‘yishi mumkin.
Chunki ilgari O‘zbekistonda 1 hafta sayohat qilish o’rtacha 2000 AQSh dollari bo‘lgan bo‘lsa, endi u 2 baravarga oshib ketishi mumkin. Ijtimoiy masofa talablariga rioya qilgan holda samolyotlarda 9 kishilik joyda 1 kishi joylanadi va chipta narxi ham oshib ketadi. Kelasi 18 oy ichida samolyot orqali uchadiganlarning ko’pchiligi boy sayyohlar bo‘ladi.
«Ichki turizm stimul vazifasini bajarishi mumkin»
– Biznes sayohatlar ham tezda o‘nglanadi, chunki ishni yurgizish uchun harakat qilish lozim. Ichki turizm ham oyoqqa turib olishi mumkin. Karantindan chiqib olganimizdan so‘ng mamlakat ichki qismi ochiladi. 34 million aholiga egamiz va ular qayergadir sayohat qilishadi, xorijga sayohat qilmoqchi bo‘lib mablag‘ yig‘ib qo‘yganlar bor. Ularda pul bor, shuning uchun ichki turizm infratuzilmasini yaxshilab qo‘ysak, daromad olina boshlaydi⁷.
Demak, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi kelasi 18 oy ichida ichki turizmga bor e'tiborini qaratishi zarur bo‘ladi. Kafe, restoran, kichik mehmonxonalar yopilib qolmasligi, turizm mutaxassislari boshqa ishga o‘tib ketmasligi uchun ichki turizm kichik bo‘lsa-da, stimul vazifasini o‘tashi mumkin.
«Yana bir yo‘l – O‘zbekistonni boy sayyohlar keladigan manzilga aylantirish»
– Yana bir taklif – turizmni diversifikatsiyalash. Bizda chipta narxi qimmat, boshqa mamlakatlar uchun O‘zbekiston uzoq bo‘lgani tufayli mamlakatni boy sayyohlar keladigan turistik manzilga (luxury destination) aylantirishimiz kerak. 1 million shunday sayyohlar kelsa, 10 millionning o‘rnini bosib ketadi. Balki hozirgi vaziyat tizimni tubdan o‘zgartirish uchun yaxshi imkoniyatdir. Mana shu 18 oy ichida tubdan o‘zgarish uchun qulay vaqtdir.
Buni amalga oshirish juda qiyin emas. Birinchidan, mehmonxonalar sifati. Turistik markazlardan biri bo‘lgan Xiva, Buxoro, Samarqandda besh yulduzli mehmonxonalar yo‘q. Faqat Toshkentda bor. Boy turistlar sarflayotgan puliga yarasha xizmatlar ko‘rsatilishini talab qilishadi. Besh yulduzli mehmonxona ko‘p xonali bo‘lishi shartmas. Kichkina, lekin xizmatlari sifati yuqori bo‘lsa, besh yulduzli maqomga erishish mumkin.
Hozirgi sharoitda mablag‘imiz kam. Xo‘sh, nima qilamiz? 30 xonali mehmonxonada xizmatlar sifatini oshirib qo‘yish kerak va shu orqali katta daromad qilsa bo‘ladi.
Vaziyatni o‘nglash uchun «O‘zbekiston havo yo‘llari» nimalar qilishi mumkin?
– Bunda xalqaro tajribani o‘rganish samara beradi. BAAning Emirates airlines aviakompaniyasi yo‘lovchilarni samolyotga chiqarishdan oldin natijasi 15 daqiqada chiqadigan koronavirusni aniqlovchi testni qo‘llamoqda. Biron davlatga borsangiz, test topshirganingiz to‘g‘risida ma'lumotnomani ko‘rsatasiz va sizni karantinga joylashtirishmaydi. Testlar qimmat emas⁸.
Shu tajribani o‘zimizda amalda qo‘llash har bir sayyohda ishonch hissini uyg‘otishga yordam beradi. Samolyot o‘rindiqlari himoya qobiqlari bilan o‘ralsa, xodimlar sanitariya qoidalariga amal qilsa, ishonchim komilki, ko‘p sayyohlar O‘zbekistonga kelishiga erishamiz.