O„zbekiston xalqaro islom akademiyasi

“O„zbek tilining 
sohada qo„llanilishi” 
fanining o‗quv dasturlariga kiritilishi va o‗qitilishi hozirgi kun til siyosati 
doirasidagi dolzarb masalalarni qamradi va ijrosini ta‘minlaydi. 
Tilning jamiyatda tutgan о„rni. Til va tafakkur, til va madaniyat munosabati 
 

---

7 
 
Til insoniyatning tarixiy taraqqiyoti jarayonida yaratgan barcha madaniy va ilmiy
boyliklarini ifodalaydigan va avloddan avlodga meros qoladigan asosiy vositadir.
Til kishilik jamiyatida yaratilgan bо‗lib, aloqa vositasi sifatida xizmat qiladigan
ijtimoiy hodisadir. Uning ijtimoiy tabiati ayrim shaxsga emas, balki jamiyat uchun xizmat
qilishda namoyon bо‗ladi. 
Til va jamiyatning о‗zaro uzviy munosabatini sotsiolingvistika fani о‗rganadi. Tilning 
paydo bо‗lishi va rivojlanishi insoniyat jamiyati bilan mustahkam bog‗liq. Til insoniyat tarixi qadar 
qadimiydir. 
Zamonaviy tilshunoslikda sotsiolingvistika atamasi ikki ma‘noda ishlatiladi:
1. Til va jamiyat о‗rtasidagi о‗zaro munosabat, ya‘ni jamiyat hayoti va rivojlanishida tilning 
roli va, aksincha, tilning rivojlanishida jamiyatning ahamiyati.
2. Tilda millatning ijtimoiy guruhlanishi munosabati bilan bо‗ladigan farqlar.
Bu masalalar tilshunoslik tarixida bir qadar о‗z aksini topgan. Lekin asrimizning 
oltmishinchi va yetmishinchi yillariga kelib tilshunoslik fanining bu yо‗nalishi jadal rivojlana 
boshladi. Tilshunoslik fanidagi bu yо‗nalishga qizikishning oshishi qо‗yidagi sabablarga bog‗liq:
1. Jamiyatning ilmiy asoslangan til siyosati prinsiplariga bо‗lgan ehtiyoj.
2. Struktural tilshunoslikning faqat tilning ichki tuzilishini о‗rganishga bо‗lgan qiziqish. 
Yuqorida ta‘kidlanganidek, til jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlanadi, tilning grammatik 
qurilishi takomillasha boradi. Demak, til taraqqiyoti jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog‗langan. 
Kishilik tarixidan shu narsa ma‘lumki, avval urug‗ tili, keyin qabila tili, elat, xalq va millat tili 
shakllangan.
Dialektlar urug‗chilik davridan boshlab, jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichiga qadar 
son jihatdan kо‗payib boradi. Bu qabilalarning yashash tarzi bilan bog‗liq. Avval bir qabila 
ittifoqiga kirgan tillar markazdan uzoqlashgan sari ulardagi dialektal farq orta boradi va bu dialektal 
farqlar oxir-oqibatda yangi til paydo bо‗lishi uchun asos bо‗ladi. Dialektlar sonining kо‗payishi va 
ular asosida yangi-yangi tillarning vujudga kelishi til taraqqiyotining differensiatsiya jarayonini 
tashkil qiladi. Differensiatsiya tillarning dialektlarga parchalanishi sanaladi. 
Dunyo tillarining, ma‘lum ma‘noda, о‗ziga xosligini yorituvchi, muayyan tilning boshqa 
tillardan farqli jihatlarini kо‗rsatuvchi tadqiqotlar yaratilgan. Mazkur tadqiqotlarning bosh masalasi 
til va jamiyat munosabati talqinidir. Tilning jamiyat bilan bog‗liq tomonlarini о‗rganish tilning 
о‗ziga xos ichki qurilishi, imkoniyatlarini yoritishda ahamiyatlidir.
Har bir millat о‗z adabiy tilining mustahkamlanishi uchun harakat qiladi. Jamiyat 
taraqqiyotining keyingi bosqichlarida dialektlar kamayib, adabiy tilga yaqinlasha borishi kuzatiladi. 
Buni adabiy til ta‘sirining kengayishi bilan izohlash mumkin. Til taraqqiyotidagi bu jarayon 
integratsiya
 
deb yuritiladi. Integratsiya bir tilga mansub shevalarning adabiy til me‘yorlariga 
yaqinlashuvidir. Bunday jarayonlar tasodifan yuz bermaydi, balki jamiyat taraqqiyotiga, ijtimoiy 
hayotning taraqqiyot jarayonlariga bog‗liq tarzda sodir bо‗ladi. Jamiyat taraqqiy eta borgan sari 
tilning ijtimoiy vazifalari ham takomillashib boradi, sababi, jamiyat va til о‗zaro bog‗liq, 
mutanosib tarixiy jarayon, hodisadir.
Yuqorida sanab о‗tilganlar va yashash muhiti yaqin, turmush tarzi о‗xshash hamda о‗zaro 
iqtisodiy munosabatlari shakllangan xalqlarning tillari bir-biriga ta‘sir kо‗satishi natijasida
tillarning nafaqat leksik, balki grammatik jihatlariga kо‗ra ham ta‘sir natijasidagi о‗zgarishlari kabi 
qator masalalar ijtimoiy tilshunoslik – sotsiolingvistikaning о‗rganish vazifalaridan biri sanaladi.