«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Elastomerlar 
 
Kauchuk asosidagi materiallar va xossalari jihatidan unga yaqin bo‘lgan 
moddalar elastomerlar deb ataladi. Texnikaning turli sohalarida va kundalik 
hayotda elastomerlardan keng foydalaniladi. Tabiiy kauchuk (TK) tropik iqlim 
sharoitida o‘sadigan kauchuk daraxtining sharbati (lateks)dan, ajratib olinadi. 
Kauchuk +50

C da yumshaydi va yopishqoq bo‘ladi, past haroratda esa mo‘rt 
holatga o‘tadi. Kauchukning benzindagi eritmasidan rezina yelimi olinadi. 
Kauchuk tarkibiga oltingugurt kiritib, vulkanizatsiya qilinsa, kauchukning harorat 
chidamliligi ortib, mexanik mustahkamligi ko‘tariladi. Kauchuk tarkibidagi 
oltingugurtning miqdori 1-3% bo‘lsa, yumshoq rezina (qayishqoq va 
cho‘ziluvchan), oltingugurt miqdori 30-35% bo‘lganida esa qattiq rezina ebonit) 
olinadi
12
. 
Rezina va ebonit tayyorlashda kauchuk va oltingugurtdan tashqari, rezinali 
aralashma tarkibiga to‘latuvchilar (bo‘r, talk), katalizator va boshqa qo‘shimchalar 
ham kiritiladi. 
Rezina elektr texnikada keng qo‘llaniladi. Undan sim va kabellar yuzasini 
izolyatsiyalashda qoplovchi sifatida, shuningdek himoya qo‘lqopi, kalishlar, 
gilamchalar tayyorlashda foydalaniladi.
Sof kauchuk qutbsiz dielektrik material bo‘lib, uning dielektrik xossalari 
quyidagicha: 

r
=2,4; tgδ=0,0002; 

=10
14
Om∙m. Elektr izolyatsiyasida 
ishlatiladigan rezinaning dielektrik xossalari rezinali aralashma va ishlab chiqarish 
texnologiyasiga bog‘liq ravishda quyidagicha bo‘ladi: 

r
=3-7; tgδ=0,02-0,1; 

=10
13
Om∙m; E
T
=20-30 MV/m.
12
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 5-6 bet].

---

Rezina yaxshi dielektrik bo‘lgani bilan, issiqlik, yorug‘lik va ultrabinafsha 
nurlari ta‘sirida tez eskiradi. Rezina o‘zidan elektr tokini o‘tkazmaydi. Agar unung 
tarkibiga ko‘mir kukuni kiritilsa, elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Bunday rezinalar 
mashina, konstruksiya, uskunalarda paydo bo‘ladigan zaryadni o‘zi orqali yerga 
tez o‘tkazib yuboradi
13
. 
Sintetik kauchuklar (SK) kabel sanoatida izolyatsiya va himoya qoplamasi 
sifatida keng qo‘llanilmoqda. Ularni tayyorlashda spirt, neft va tabiiy gazdan 
foydalaniladi. 
Butadienli kauchuk (SK) yaxshi elektr izolyatsiya va elastiklik xossalariga 
ega bo‘lib, butadien (divinil)ni polimerlash orqali olinadi. Uning dielektrik 
xossalari quyidagicha: 

r
=2,3; tgδ=0,008; 

=8,5∙10
11
Om∙m; E
T
=42 MV/m. 
Butadienli kauchukning yuqori ish harorati 60

65

C. 
Butadien-stirolli kauchuk (SKS) butadien va stirolni birgalikda polimerlash 
natijasida olinadi. U xossalari jihatidan TKga yaqin bo‘lib, dielektrik 
ko‘rsatkichlari quyidagicha: 

r
=2,3; tgδ=0,003; 

=1,1∙10
13
Om∙m; E
T
=46 MV/m. 
Butadien-stirolli kauchukning zichligi 940 kg/m
3
, ish harorati -35

+65

C undan 
kabel izolyatsiyasida qoplama sifatida foydalaniladi
14
. 
Butilkauchuk izobutilenni izopren bilan birgalikda polimerlash orqali ishlab 
chiqariladi. Uning zichligi 930 kg/m
3
, ish harorati -40

+105

C, dielektrik 
xossalari: 

r
=2,4; tgδ=0,004; 

=2,1∙10
13
Om∙m; E
T
=22 MV/m.
Kremniy organikli kauchuk tarkibida kremniy va organik radikallar bo‘lib, 
yuqori darajada egiluvchan va yaxshi dielektrik xossalariga ega. U suvda, namlik 
sharoitida va past bosimda ishlashi bilan birga, moy va ishqor ta‘siriga ham 
13
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 5-6 bet].
14
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 5-6 bet].

---

chidamlidir. KO kauchukning zichligi 2000 kg/m

, dielektrik xossalari: 

r
=2,9; 
tgδ=0,008; 

=1,2∙10
12
Om∙m; E
T
=29,3 MV/m.