«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Ko‘rsatkichlar 
Trixlordifenil 
Soatol - 10 
Geskol 
Zichligi, kg/m
3
 
1360 
111510 
1640 
Kinematik qovushqoqligi,
10
-6
m
2
/s 
40-70 
650 
3,5-4,0 
Qotish harorati, 
o
S 
-19 
-6 
-60 
Issiqlik o‘tkazuvchanlik 
koeffisenti, Vt/m
3
 *
o
S 
0,0963 
- 
0,15 
tgδ(90 
o
C) 
0,015 
0,03 
0,03 
ρ, Om∙m (90
o
C) 
3∙10
9 
10
12 
13∙10
10 
 Ε
r
5,9 
- 
2,7-2,9 
E
T,
 MB/m 
20 
22 
18 
Sovtol-10 ning tarkibi 90% pentaxlordifenil hamda 10% trixlorbenzoldan 
iborat bo‗lib, undan yuqori kuchlanishli transformatorlarni to‗latishda, shuningdek 
qattiq izolyasiyaga shimdiriluvchi sifatida foydalaniladi.
110
Geksol kimyoviy jihatdan barqaror suyuqlik bo‗lib, tarkibi 80% 
geksaxlorbutadiyen va 20% pentaxlordifenildan iborat. U harorat va cho‗g‗ 
ta‘sirida chaqnash yoki alangalanish hususiyatiga ega emasligi bilan ajralib turadi 
va juda past haroratida ham qotmaydi. Geksol sifati yaxshi suyuq dielektrik 
hisoblanib, undan transformatorlarda izolyasiya sifatida foydalaniladi. 
Ko‗rib o‗tilgan barcha difenillar zaxarli hisoblanganligi sababli, ular bilan 
ishlash mobaynida texnika xavfsizligi choralari ko‗rilishi lozim. Kremniy-organik
 
(KO) suyuqlik zaxarli bo‗lmay, ekologik jihatdan xavfsiz bo‗lganligi sababli ular 
elektrotexnikada keng miqyosda qo‗llanilmoqda. KO suyuqliklar gigroskopik emas 
hamda yukori haroratga bardoshlidir. Bu suyuqliklarga poliorganosiloksan 
polietilsiloksan, polifenilsiloksan va boshqa suyuqliklar kiradi. 
Elektrotexnika uskunalariga qo‗yiladigan ftor-organik suyuqligi (xladon) tok 
o‗tayotgan sim va chulg‗amdan ajralib chiqayotgan issiqlik ta‘sirida bug‗lanib, 
issiqlikni yutadi, so‗ngra sovitgichda kondensasiyalanib, yana asosiy sistemaga 
suyuq holda qaytadi. Natijada uskuna bo‗shliqlarida katta bosim hosil bo‗lib, 
apparatning gaz muhitidagi elektr mustahkamligi ortadi. Havo tarkibidagi ftor-
110
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 60-61 bet.] 

---

orgapnik suyuqlik bug‗lari portlash xavfini tug‗dirmaydi. Suyuq holatda bu 
dielektrik deyarli yonmaydi. Yuqori dielektrik singdiruvchanlikka ( 

r
=35-39) ega 
bunday qutbli sintetik suyuqliklarga misol qilib, nitrobenzol (N
5
S
6
-NO
2
) etilengliol 
(NO-SN
2
–SN
2
-ON), sianoetilsaxaroza (S
38
N
46
N
8
O
11
) kabi suyuqliklarni keltirish 
mumkin. Elektr maydoni ta‘siriga chidamli, o‗zida elektr quvvatini juda kam isrof 
etadigan sintetik uglevodorodli qutbsiz suyuqliklarga poliizobutilen, polibutilen va 
alkilbenzol misol bo‗la oladi. Agar kondensatorning qog‗oz izolyasiyasi 
poliizobutilenga shimdirilsa, kondensatorning zaryadlanish vaqti keskin ortadi. 
Agar tarkibida bir oz suv bo‘lgan moyning harorati oshirilsa, undagi suv 
impulsiya holatidan molekulyar eritma holatiga o‘tishi natijasida 
E
t
qiymati 
ko‘tariladi.
111
Past haroratlarda suyuqlikning elektr mustahkamligi ortishi uning 
quyuqlashishi va tarkibidagi suvning muzga aylanishi natijasida 

r
qiymatining 
kamayishi (

r
=2,85) bilan bog‘liqdir. Moy tarkibidagi mexanik qo‘shimchalar 
jumladan tola, kukun zarrasi va hokazolar ham suyuq dielektrikning elektr 
mustahkamligi pasayishiga olib keladi. Shuning uchun elektr texnikada 
ishlatiladigan suyuq dielektriklar mexanik tozalagich, bosqichli filtr, markazdan 
qochma moslama, vakuum quritgich va gazsizlantiradigan uskunalarda begona 
qo‘shimchalardan tozalanadi. Suyuq dielektrik qo‘shimchalardan tozalanganda 
uning 
E
r
qiymati sezilarli darajada ortadi. Masalan, tozalanmagan transformator 
moyida E=4 MV/m bo‘lsa, tozalanganida E
t
=25-45 MV/m. Elektr apparat 
(transformator, kabel, kondensator o‘chirgichlariga moy tozalangandan keyingina 
quyiladi.