«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Issiqlikdan teshilish.
Dielektrikda dielektrik isroflar hisobiga ajraladigan 
issiqlik miqdori berilgan sharoit uchun tarqaladigan issiqlik miqdoridan yuqori 
bo‘lganida issiqlikdan teshilish ro‘y beradi. Bunda issiqlik muvozanati buziladi. 
Issiqlikdan teshilish elektr maydonida joylashgan materialning qizishi harorati 
uning erish yoki qyyish nuqtasiga yetganda ro‘y beradi. Bu turdagi elektrr 
mustahkamlik 
materialninggina 
emas 
balki 
tayyor 
mahsulotning 
ham 
xarakteristikasini ifodalaydi. 
Dielektrikning qizishi bilan bog‘liq teshilish kuchlanishi kuchlanish 
chastotasiga, muhit haroratiga va materialning issiqlikka bo‘lgan chidamliligiga 
bog‘liqdir
117
. 
Issiqlik teshilishidagi teshilish kuchlanishini hisoblashning soddalashtirilgan 
uslubini ko‘rib chiqamiz. Bir jinsli, dielektrik isrofga ega dielektrik ikki elektrod 
orasiga joylashtirilgan bo‘lsin. Elektrodlarga o‘zgaruvchan tok manbaidan 
kuchlanish beriladi va uning qiymatini teshilish sodir bo‘lishiga qadar oshirish 
imkoni bor, deb faraz qilamiz. Issiqlikdan teshilish jarayoni yuqori haroratda, ya‘ni 
ichki o‘tkazuvchanlikdagi isrof katta bo‘lganida kuzatiladi. Dielektrikda isrof 
bo‘ladigan quvvatning haroratga bog‘liqligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 
, 
Bunda: 
U
-berilgan kuchlanish, 
B
; 
f
-chastota, 
Gs
; 

r
–nisbiy dielektrik 
singdiruvchanlik, 

- dielektrik isrof burchagi tangensining harorat koeffitsienti; 
t
-
dielektrikning isrof hisobiga qizish harorati,
0
C
; 
t
0
– elektrod harorati,
0
C
; 
S
-
elektrod yuzasi, 
m
2
; 
h
-dielektrikning qalinligi, 
m; tg

-atrof muhit haroratidagi 
dielektrik isrof
. 
118
Dielektrikda ajratiladigan issiqlik tashqi muhitga elektrodning metall qismi 
orqali tarqaladi, chunki metalning issiqlik o‘tkazuvchanligi dielektriknikiga 
nisbatan ikki-uch barobar yuqoridir. Dielektrikdan ajralib chiqadigan quvvat 
Nyuton formulasi orqali quyidagicha ifodalanadi: 
 
 
 
Bunda: 

 - elektrodlar dielektrik-metall sistemasining issiqlik uzatish koeffitsienti. 
117
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 66-67 bet.] 
118
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 66-67 bet]. 
h
e
Stg
f
U
P
t
t
r
а
10
)
(
2
10
8
,
1
0






P
t
 = 2

S(t-t
0
)

---

Dielektrik elektr maydoniga joylashtirilib unga 
U
t
kuchlanish ta‘sir ettirilsa, 
material harorati 
t
gacha ko‘tarilib, barqaror tenglik, ya‘ni materialning issiqlik 
ajratish quvvati shu issiqlikning tarqalish quvvatiga teng holat yuzaga keladi. Agar 
kuchlanish qiymatigacha oshirilsa, dielektrikdan issiqlik ajralib chiqishi va uning 
atrof- muhitga tarqalishi tengligi buzilib, dielektrikning harorati o‘sa boradi. 
Natijada jismda yemirilish, kuyish sodir bo‘ladi. 
Shunday qilib, barqarorlik holati chegarasidagi kuchlanish issiqlik teshilish 
kuchlanishi 
U
t
deb qabul qilinib, quyidagi ikki shart bilan aniqlanadi: 
Birinchi tenglik kuchlanish ta‘siridagi barcha dielektriklar barqaror ishlashining 
hamma holati uchun mos kelsa, ikkinchisi faqat bir chegaraviy holat uchun 
bajariladi
119
. 
Yuqorida keltirilgan tenglik asosida quyidagini keltirib chiqaramiz: 
bunda: 1/

=t – t
0
, k=1,15

10
5 
- koeffitsiyent. 
119
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 68-69 bet.] 
a
t
a
t
P
P
p
p
t
t










a
r
t
tg
f
h
U






---

Ushbu formulaga asosan, dielektrik qancha qalin bo‘lsa va uning issiqlik 
tarqatishi qancha yaxshi bo‘lsa, kuchlanishi shuncha yuqori qiymatga ega bo‘ladi. 
Qiymatlari katta bo‘lganda esa qiymati kichik bo‘ladi. Umuman olganda, 
issiqlikda teshilish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Elektrod yaqinida 
qarshilik pasayib, kuchlanish dielektrik qalinligi bo‘yicha notekis taqsimlanadi va 
issiqlik uning o‘rta qismida yuqoriroq bo‘ladi. Natijada, teshilish kuchlanishining 
hisobigagina nisbatan kichikroq qiymatlarda ro‘y biradi. Elektr issiqlik 
teshilishining dielektrikka kuchlanish berilgan vaqtga bog‘liqligi ko‘rsatilgan. 
Qattiq dielektriklarning elektr mustahkamligini hisoblab topish murakkab 
bo‘lganligi sababli, uni tajriba yo‘li orqali aniqlash ma‘quldir
120
.