9-MA’RUZA
DIELEKTRIKLARNING SINGDIRUVCHANLIGI
Reja:
1. Asosiy tushunchalar
2. Gazlarning teshilishi.
Asosiy tushunchalar
Dielektrikka berilgan kuchlanish qiymati oshira borilganda tok oqimi
yuksalib, elektr energiyasining isrofi ko‘payadi. Elektr izolyatsiyasi cheklanmagan
qiymatdagi o‘ta yuqori elektr kuchlanishiga bardosh bera olmaydi. Kuchlanish
qiymati ko‘tarila borishi natijasida dielektrikda teshilish sodir bo‘ladi. Bunda
dielektrikda tok oqimi keskin ortadi. Teshilish paytida dielektrikda sodir
bo‘ladigan o‘ta o‘tkazuvchan kanal elektrodlarning qisqa tutashuviga olib keladi.
Teshilish sodir bo‘lgan joyda chaqnash
yoki elektr yoyi yuzaga kelib,
dielektrikning teshilgan qismida erish, kuyish, yorilish va hokazolarni kuzatish
mumkin
97
.
Boshqacha qilib aytganda, elektr maydonida joylashgan dielektrik o‘z
izolyatsion xususiyatini elektr maydoni kuchlanganligining ma‘lum qiymatida
yo‘qotadi. Dielektrik hajmining aniq bir qismida keskin o‘zgarish ro‘y berishi
oqibatida elektrodlar orasida dielektrik orqali katta tok o‘tib,
qisqa tutashuv
hodisasi ro‘y beradi. Dielektrikning teshilish lahzasidagi kuchlanish teshilish
kuchlanishi
(U
t
)
deyiladi. Elektr maydonning shu lahzaga mos keluvchi qiymati
esa dielektrikning elektr mustahkamligi deyiladi. Dielektrikning elektr
mustahkamligi teshilish kuchlanishining dielektrikning teshilish joyidagi qalinligi
(h)
ga nisbati bilan aniqlanadi
98
.
97
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 51-52 bet.]
98
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 51-52 bet.]
.
h
U
E
t
Dielektrikning elektr mustahkamligi
SN
ga asosan MV/m larda o‘lchanadi.
1 MV/m = 10
3
kV/mm =10
6
V/m
Agar dielektrikda
,
r
, tg
qiymatlari qanoatli darajada bo‘lmasa, materialni
ishlatsa bo‘ladi, lekin
E
qiymati qanoatli darajada bo‘lmasa, bunday dielektriklarni
umuman ishlatib bo‘lmaydi. Teshilish natijasida dielektrikdan katta tok o‘tib,
elektr texnika uskunasi ishdan chiqadi.
Dielektriklar elektrotexnikada muhim o‗rin egallaydi. Tok o‗tkazuvchi
qismlarni bir - biridan izolyasiyalash maqsadida ajratishda (turli potensiallarni bir-
biridan) foydalaniladi.
Bundan tashqari elektr izolyasion materiallar
elektr kondensatorlarida
tegishli sig‗im hosil qilishda ba‘zi omil va haroratda turli paytda ham sig‗imni
ta‘minlashda foydalaniladi. Dielektrik materiallarga o‗zining xossalarini
boshqarish asosida o‗zgartirish mumkin bo‗lgan guruhi faol dielektriklar (segneto
elektriklar) deb yuritiladi. Dielektrik materiallar gazsimon, suyuq va qattiq
ko‗rinishga ega, yana bir guruhi mavjudki qotuvchi materiallar tayyorlashda suyuq
ekspluatasiya paytida qattiq (lak, kompaund) holatda bo‗ladi. Kimyoviy tabiatiga
ko‗ra organik va noorganik bo‗ladi.Organik dielektriklarga uglerod birikmalari
tarkibida
asosan kislorod, vodorod, azot, galogen va boshqa elementlar bo‗lgan
moddalar kiradi. Qolganlari esa noorganik hisoblanib, tarkibida kremniy,
alyuminiy aralashmalari bo‗lgan jismlardan tashkil topadi
99
.
Ko‗pgina organik materiallar egiluvchan, elastik bo‗lib ulardan tolali
plenkalar tayyorlanadi. Shuning uchun ular keng qo‗llaniladi, lekin issiqlikka
chidamligi juda kichik bo‗lganligi uchun yuqori
haroratli izolyasiyalovchi
99
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009.51-52 bet.]
qismlarda ishlatilmaydi. Noorganik materiallarning ko‗pchiligi egiluvchan va
elastik bo‗lmay, mo‗rt bo‗lib, lekin issiqlikka juda chidamli hisoblanadi. Shuning
uchun yuqori haroratli izolyasiya ishlarida ulardan keng foydalaniladi.
Izolyasion materiallardan ishlab chikarilgan konstruksiyalar mexanik kuch
ta‘siri ostida buzilishi sababli ularning mexanik mustahkamligi va deformasiyasini
o‗rganish katta ahamiyatga ega. Statik cho‗zilish, siqilish va egilishning oddiy
ko‗rinishlari amaliy mexanikaning asosiy qonuniyatlariga bo‗ysunadi va bundagi
mustahkamlik chegaralarining qiymatlari (
4
,
s
,
e
) si Paskalda o‗lchanadi.
(1Pa=1N/m
2
).
Cho‗zilishdagi mustahkamlik yupqa tasma shaklidagi dielektriklarga xos
bo‗lib, bu materiallar o‗tkazgich
yuzasiga, masalan, kabel o‗zagiga
qoplanayotganda hisobga olinadi. Uzish mashinasida materialning yemirilishga
bo‗lgan mustahkamligi aniqlash bilan birga, jismning uzilish paytidagi nisbiy
cho‗zilishi ham aniqlanadi.
Nisbiy cho‗zilishning kichik qiymatlari mo‗rt va qattiq jismlar (chinni,
shisha, getinaks) uchun tegishli bo‗lib, qayishqoq materiallar (rezina, elastomer) da
esa 1 ko‗rsatkichi, nisbatan katta qiymatlarga ega bo‗ladi. Chunki qayishqoq
materialning mexanik mustahkamligi kichik qiymatlarga ega. Ba‘zi plastik
materiallarda 1 qiymati qattiq va qayishqoq materiallarning tavsiflari oralig‗ida
bo‗ladi.
Materiallardan tayyorlanadigan
namunalarning shakli, ularga qo‗yiladigan
kuch yo‗nalishini hisobga olgan xolda ishlab chiqiladi. Materiallarning siqilishga
bo‗lgan vaqtincha qarshiligi bo‗lgani sababli, ularda siqilishdagi kuchlanishni
aniqlash shart emas. Dielektriklarda esa mexanik mustahkamlik ikkala yunalishda
alohida-alohida aniqlanadi. Tolali va qatlamli dielektriklarni sinash uchun
namunalar tayyorlashda ulardagi tola yo‗nalishi e‘tiborga olinadi. Ko‗pchilik
dielektriklarning siqilishga bo‗lgan mustahkamligi cho‗zilishga bo‗lgan
mustahkamligidan ancha yuqoriligi sababli ularni, asosan, siqilish yo‗nalishi
bo‗yicha ishlatish maqsadga muvofiqdir.
Quvvatli generator, transformator va kabellarda izolyatsiya teshilish energetik
tizim uchun jiddiy falokat hisoblanadi. Shuning uchun ham,
teshilish nima
sababdan kelib chiqishi, izolyatsiya kuchlanishning qanday qiymatini ushlay
olishini bilish juda zarurdir.
100
Do'stlaringiz bilan baham: 
