«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

 
 
 
 
(6) 
bunda l
c
 – element geometrik uzunligi. 
Shu bilan element uchi har qanday mahkamlanganda va yuklar qo‟yilishining har qanday 
usulida  hisoblashlar  asosiy  holatga  –  uchlari  sharnirli  mahkamlangan  markaziy  siqilgan 
elementga keltiriladi. 
Shuning uchun siqilgan sterjenlarning bikirligi konstruksiyaning mazkur elementi bikirligining 
chegaraviy qiymati 

 dan oshib ketmasligi kerak: 

 = l
ef
/i

.   
 
 
 
 
(7) 
Nomarkaziy cho‟ziladigan elementlar. 
Ularga  bir  vaqtda  nomarkaziy  joylashgan  cho‟zuvchi  kuch  hamda  markaziy  cho‟zuvchi 
va  ko‟ndalang  egilish  hosil  qiluvchi  kuchlarning  birgalikdagi  tasiridan  ham  cho‟zilishga,  ham 
egilishga  ishlaydigan  elementlar  kiradi.  Bunda  ikki  kuch  tasiridan  sodir  bo‟lgan  normal 
kuchlanish  yig‟iladi va kesimning eng chetki nuqtasida maksimal qiymatgayetadi. Nomarkaziy 
cho‟ziladigan elementlarda mustahkamlik quyidagicha tekshiriladi: 
bir tekislikda egilganda va cho‟zilganda 
 

---

262 
 

 = (N/A
n
) + (M/W
n
) 

 R
y

c
;  
 
 
(8) 
ikki asosiy tekislikda egilganda (qiyshiq egilish) va cho‟zilganda 

= (N/A
n
) + (M
x
/W
xn
) + (M
y
/W
yn
) 

 R
y

c
.   
 
(9) 
Gidrotexnik inshootlarda cho‟zilishdagi 
R
y(o) 
va egilishdagi 
R
y(u) 
hisobiy qarshiliklar har xil qabul 
qilingan.  

= (N/A
n
) + (M/W
n
)(
 R
y(o)
 /R
y(n)
)

 R
y(o)

c
;   
 
(10) 

 = (N/A
n
) +[ (M
x
/W
xn
) + (M
y
/W
yn
)] (
 R
y(o)
 /R
y(u)
)

 R
y(o)

c
. (11) 
Bevosita dinamik yuklar tasiriga uchramaydigan butun devorli nomarkaziy cho‟ziladigan 
elementlarning mustahkamligini tekshirish QMQ 11–23–81, b. 5.25 ga muvofiq material elastic 
ishini hisobga olgan holda olib boorish lozim. 
Nomarkaziy siqiladigan elementlar 
Markazdan  tashqarida  siqiladigan  ustunlarga  bir  qavatli  va  ko‟p  qavatli  binolar 
ramalarining  ustunlari  misol  bo‟la  oladi.  Markazidan  tashqarida  siqiladigan  ustunlar  bo‟ylama 
kuch 
N 
bilan eguvchi moment 
M 
ta‟siriga hisob qilinadi. 
Kesimining  uzunligi  o‟zgarmaydigan  va  pog‟onali  ustunlar  bo‟ladi.  Pogonali  ustunlar 
ustki  (kran  osti)  qismi  prokatka  qilingan  yoki  payvandlangan  qo‟shtavr  kesimli  bo‟ladi,  ostki 
qismi esa burchakli po‟latdan yasalgan panjara bilan biriktirilgan ikki tarmoqdan iborat bo‟ladi. 
Ustunning  ikki  tomoni  ochiq  qismining  tarmoqlari  prokatka  qilingan  profillar  yoki 
payvandlanadigan tarkibiy kesimlardan loyihalanadi. 
Son  jihatdan  poydevor  tagi  bo‟ylab  musbat  kuchlanishlar  epyurasining  hajmiga  teng 
bo‟lgan  cho‟zuvchi  kuchlarni  cho‟zilishga  ishlaydigan  anker  boltlar  o‟ziga  oladi.  Bazaning 
plitasi, qovurg‟alar va traversalar uchastkalar bo‟ylab o‟z uchastkasida maksimal reaktiv bosim 
tasiriga markazida siqilgan ustun bazasining hisobiga o‟xshash hisob qilinadi. Ikki tomoni ochiq 
ustunlarda  har  qaysi  tarmoqning  bazasi  markazida  siqiladigan  ustun  bazasi  kabi  maksimal 
siquvchi kuch 
N
b 
ga hisob qilinadi. 
Markaziy  siqiladigan  ustunlarda  qanday  konstruktiv  talablarga  amal  qilinsa,  markazdan 
tashqarida siqiladigan ustunlarda ham shunday amal qilinadi. 
Bu elementlarda siquvchi kuchyeekssentrisitet bilan qo‟yiladi (1,a–rasm). Bo‟ylama o‟q kuchi va 
egilish hosil qiladigan ko‟ndalang  yukning bir vaqtdagi tasiridan sterjen siqilib  egilgan holatda 
bo‟ladi (1,b–rasm). 
 

---

263 
 
 
22.1–rasm. Elementning nomarkaziy siqilishdagi ishi 
 
Nomarkaziy  siqiladigan  elementlar  mustahkamlik  va  ustivorlikka  tekshiriladi. 
Mustahkamligi  (8)...(11)  formulalar  bo‟yicha  tekshiriladi.  Ammo  ular  kuchlanishlarning  bir 
qancha kamaytirilgan qiymatlarini beradi, chunki unda elementning egilishidan sodir bo‟ladigan 
qo‟shimcha eguvchi moment hisobga olinmaydi. 
Nomarkaziysiqiladiganelementlaruchunustivorlikningikkitekshirishiasosiydir: 
momenttasirqiladigantekislikdavaungatiktekislikda. 
Kesimidoimiybo‟lganelementlaruchunmomenttasiretadigantekislikdaustivorliknitekshiris
hquyidagiformulabo‟yichaolibboriladi: 

/

e

R
y

c
,   
 
 
 
(12) 
BundaN 
– 
e=M/N 
ekssentrisitet 
bilan 
qo‟yilgan 
bo‟ylama 
siquvchi 
kuch
;                                                
A
 
– 
element 
kesimining 
ko‟ndalang 
yuzasi 
brutto;                                                                                  

e
–nomarkaziy  siqiladigan  elementning  ustivorligini  yo‟qotishi  mumkinligi  oqibatida 
ko‟taruvchanlik xususiyatining kamayish koeffisienti. 
Agareguvchimomentengkattabikirliktekisligida
(1
x
>I
y
) 
tasir 
etayotgan 
bo‟lsa, 
undauniustivorliginimomenttasiretayotgantekislikkatiktekislikdatekshirishkerak. 
Bu tekshirish quyidagi formula bo‟yicha olib boriladi: 

/
c

y
A

R
y

c
,