«O’zbеkiston tеmir yo’llari» aj toshkеnt tеmir yo’l muhandislari instituti hayot faoliyati havfsizligi kafedrasi

Nazorat savollari 
1.
Havo quvurlarida harakatlanayotgan havoning hajmi qanday kattaliklar 
bilan xarakterlanadi? 
Javob; a) Havoning harakat tezligi va harorati bilan. 
b) Havoning harakat tezligi va atmosfera bosimi bilan 
v) Havoning harakat tezligi va havo quvurining diametri. 
g)
Havoning harakat tezligi va havo quvurining uzunligi. 
d) Quvurning diametri va harorat bilan. 
2.
Havo quvurlarida harakatlanayotgan havoning hajmi qaysi kattaliklarda 
о‘lchanadi? 
Javob: m
2
/s, m
3
/s, mg/s, s/m
2
, s/mg. 
3.
Havo quvurlarining diametri о‘zgarmaganda, ventilyatorning aylanish 
tezligi havoning hajmi va tezligiga ta’sir qiladimi? 
Javob: ha, yо‘q, kо‘p, kam. 
4.
Havoning 
hajmi 
va 
tezligini 
aniqlashda 
qaysi 
asbobdan 
foydalanamiz? 
Javob: termometr, mikromanometr, psixrometr, anemometr, reometr. 
5.
Ventilyatorning 
aylanish 
tezligi 
о‘zgarmaganda havo quvuri 
diametrining kichrayishi havoning hajmiga qanday ta’sir qiladi? 
Javob: о‘zgarmaydi, kо‘payadi, kamayadi, kam о‘zgaradi 
 
 
 
4-LABORATORIYA ISHI 
 
 
 
OCHIQ VA YOPIQ TURDAGI SHAMOLLATISH 
USKUNALARINING HAVO SО‘RISH SAMARADORLIGINI 
ANIQLASH 
 
Ishning maqsadi
: Ish zonasida normal sanitar-gigiyenik sharoitlarni 
yaratish uchun temir yo’l transporti korxonalarida qо‘llaniladigan 
sо‘ruvchi shkaf va sо‘ruvchi zontlarni texnik xarakteristikalari bilan 
talabalarni tanishtirish. 

---

23 
Umumiy ma’lumotlar 
Ishlab chiqaruvchi xonalardagi zararli bug‘, gaz yoki changlarni 
bevosita ular ajralib chiqayotgan joydan mahalliy sо‘rib oluvchi 
moslamalar orqali tutib olish maqsadga muvofiqdir.
Shamollatishni bunday usulida havoning har bir kub metri umum 
almashuv shamollatishga nisbatan katta miqdordagi zararli moddalarni 
tashqariga chiqaradi, shuning uchun zarur bо‘lgan sanitar-gigiyenik 
samaradorlikka kam miqdordagi havo almashuvi hisobiga erishiladi. 
Tikuvchilik, poyabzal, charm-attorlik, shuningdek temir yo’l transporti 
korxonalariga servis xizmat kо‘rsatish korxonalarida ochiq va yopiq 
turdagi mahalliy sо‘ruvchi shamollatish moslamalari keng qо‘llaniladi. 
Yopiq turdagi mahalliy sо‘ruvchi shamollatish moslamalarida ajralib 
chiqayotgan zararli moddalarni manbasi xonada alohida ihotalangan bо‘lib, 
pana joylarga joylashtiriladi. Bunday sо‘ruvchi shamollatish moslamalari 
ishonchli bо‘lib chiqarilayotgan havoni kam sarf bо‘lishini talab etadi. 
Ularga: sо‘ruvchi shkaflar, bо‘yovchi kameralar va changlanuvchi 
jihozlarni о‘rab turuvchi moslamalar kiradi. 
Sо‘ruvchi shkaflarni loyihalashda sexga tashqaridan havo kirmasligini 
ta’minlash kerak. 
Havo oqimi yopiq qutiga sо‘rilishining hisoblab aniqlanadigan tezligi 
quyidagicha ifodalanadi: 

P
q
V


2
(4.1) 
bu yerda: 
P

- quti ichidagi zaryadsizlantirish, kg/m
2
, 
q
- og‘irlik kuchi tezlanishi-9,81/m/s
2
, 

- tirqish va tuynuklarning mahalliy qarshiligi koeffitsiyenti, 

- havoning solishtirma og‘irligi, kg/m
3
. 
Qutidan chiqayotgan kerakli havo hajmi quyidagicha hisoblanadi 
L=3600WF m
3
/soat
(4.2) 
bu yerda: F- qutidagi ishchi tirqishlarning va zichlanmagan joylarning 
yuzalarning yig‘indisi, m
2
. 
Sо‘rish tezligini tanlashda toksinlik konsentratsiyasini va ajralib 
chiqayotgan zararli moddalarning solishtirma og‘irligini hisobga olish kerak. Bu 
tezlik 0,3-0,5dan to 1,5-2,5 m/s gacha о‘zgarib turadi. 
4.1-rasmda havo sо‘rish shkaflardan biri tasvirlangan. 

---

24 
4.1-rasm. Havoni sо‘rish shkafi sxemasi: 
1-havoni shkafga uzatib beruvchi panjara; 2-sо‘rib oluvchi havo tortgich; 
3-ishchi tirqish; 4-ish stoli. 
Sо‘rish shkafining samaradorligi havo almashinuvi karraligi 
munosabatida aniqlanadi:
K=L/V
(4.3) 
bu yerda: K - bir soatdagi havo almashinuvi karraligi; 
L - ajralib chiqayotgan havo oqimi hajmi, m
3
/soat; 
V - shamollanayotgan sо‘rish shkafi berk hajmi, m
3
. 
Sо‘rish shkafni shamollatish sinovi paytida quyidagi vazifalar 
aniqlanadi: shkafning ochiq tirqishidagi havo oqimining harakatlanish 
tezligi; tirqish yuzasi va shkaf hajmi. Sо‘rish shkaf ochiq tirqishidagi havo 
oqimining harakatlanish tezligi qanotchali anemometr bilan о‘lchanadi. 
Anemometr qurilmasi va undan foydalanish qoidalari ishchi zonadagi 
mikroiqlim parametrlari tadqiqoti bо‘yicha laboratoriya ishida bayon 
qilingan. Shkafdagi ochiq tirqish yuzasi va uning hajmi bevosita 
chizg‘ichda yoki ruletkada о‘lchash orqali aniqlanadi. Agar texnologik 
jarayonni 
bajarish 
sharoiti 
bо‘yicha yopiq tipdagi qurilmadan 
foydalanishning iloji bо‘lmasa, u holda ochiq tipdagi havo qabul qiluvchi 
qо‘llanadi. Ularda zararli chiqindilar manbaidan ma’lum masofada 
joylashgan qabul qilish tirqishi orqali zararli moddalarni sо‘rib olish 
amalga oshiriladi. Ochiq tipda qabul qilish qatoriga sо‘rgichli zontlar, 
tо‘sqichlar, panellar, bort sо‘rgichlari kiradi. Zontlar tabiiy va mexanik 
qо‘zg‘atgichlarda ishlashi mumkin. zontning qabul qiluvchi kо‘ndalang 
kesimidagi sо‘rib olish tekis tezlanishiga ta’sir etuvchi zont ishlashining 
muhim sharti, zont ochilishi burchagi hisoblanadi. Ochilish burchagi 
faqatgina 60º gacha bо‘lganda, sо‘rish tezligi tekis bо‘lishini ta’minlash 
mumkin. 
A=