O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

to ‘rt 
shakldagi: 
«mulki
devoniy»- 
davlat yerlari, 
«mulk» 
- xususiy yerlar, 
«mulki vaqf» -
madrasa va masjidlartasarrufidagi yerlar va 
jamoa yerlari 
bo'lgan. Deh- 
qonchilik yerlarining eng katta qismi davlat mulki hisoblangan. Bu yerlarga 
avvalgidek mamlakat hukmdori sulton yoki amirlar egalik qilardi. Temuriy- 
lardavrida davlat yerlarini 
suyurg‘ol 
tarzida in’om qilish keng tarqaladi. 
Shahar yoki viloyatlardan tortib to alohida qishloqiargacha suyurg'ol 
shaklida in’om etilgan. Butun bir shahar yoki viloyatlar, odatda, hukmron 
sulola namoyandaiari yoki yirik harbiy va davlat mansabdorlariga berilgan. 
Suyurg'ol yer va mulklar ko'pincha avloddan avlodga meros bo'lib qolardi. 
Suyurg'ol egasiga o'z suyurg'oli doirasida amaldorlartayinlash, soliqlar 
va turli to'lovlarni to'plash hamda aybdorlarni jazolash huquqi berilgan. 
Suyurg'ol egalari tobeligini kuchaytirish maqsadida markaziy hokimi- 
yat ba'zan ular tasarrufidagi yer maydonlarini qisqartirar yoki ularning 
haq-huquqlarini cheklab qo'yardi. Suyurg'ol egasi markaziy hukumatga 
bo'ysunmagan taqdirda suyurg'ol huquqidan mahrum etilar va boshqa 
shaxsga berilardi. Dehqonchilik maydonlarining ikkinchi kattagina qismi -
mulk xususiy yerlardan iborat edi. Shubhasiz, yirik mulkdorlarning katta 
yer maydonlari ham, mehnatkash ziroatchilarga tegishli mayda paykallar 
ham xususiy mulk yerlari qatoriga kirardi.
Bu davrda bosh hukmdor tomonidan yirik mulk egalariga biron xizmati 
uchun 
tarxonlik 
yorlig'i berish tarqaladi. Tarxonlik yorlig'ini oigan mulk- 
dorlar barcha soliq, to'lov va majburiyatlardan ozod qilingan. Tarxonlik 
yorlig'i, odatda, amirlar, beklar, saroy amaldorlari, sayyidlar va boshqa 
yuqori tabaqa vakillariga berilgan. Bunday yorliqni oigan mulkdor isnniga 
«tarxon» 
so'zi qo'shib aytilgan. XV asrda ham avvalgi davrlardagidek 
juda ko'p yer va suv masjid, madrasa, xonaqoh, maqbara va mozorlarga 
biriktirilib, «mulki vaqf» deb atalgan. Yer va suvdan tashqari ko'plab

---

107
do'kon, korxona, tegirmon, objuvoz, bozor rastalari, karvonsaroylar ham 
vaqf qilinib, ulardan tushgan daromad masjid, madrasa, shifoxona va 
xonaqohlarning ta’miri, jihozi, mutavalli, mudarris, tabib va talabalarga 
beriladigan nafaqalar hamda langarxona (musofirxona) va shifoxonalar- 
ning kundalik xarjlari uchun sarf etilgan.
Mazkur davrda dehqonchilik yerlarining ma’lum bir qismi qishloq 
aholisining urmumiy tasarrufida bolgan. Bunday yerlar qishloq jamoalari- 
ning mulki hisoblangan. Bunday shakldagi jamoa yerlari ko'proq suvga 
tanqis tog'oldi hududlarida birmuncha keng tarqalgandi. Davlat yoki vaqf 
yerlarida, tarxon yoki suyurg'ol egalari kabi yirik mulkdorlaming yerlarida